Ras yr Iaith

Rhedeg dros yr Iaith ym Mlaenau Ffestiniog


Mae’r Cymry wedi dangos eu cariad at y Gymraeg mewn sawl ffordd dros y canrifoedd. Ar ddydd Mercher 6ed o Orffennaf, 2016, bydd ail ‘Râs yr Iaith’ yn rhoi’r cyfle i ni ddathlu drwy fod yn rhan o râs gyfnewid hwyliog.

Nid râs i athletwyr fydd hon, ond râs dros y Gymraeg gan bobl Cymru. Ei phwrpas yw dathlu’r Gymraeg, codi ymwybyddiaeth o’r Iaith, a dangos i’r byd fod cefnogaeth i’r Gymraeg ar lawr gwlad. Cynhaliwyd y Râs gyntaf yn 2014.

Bydd unigolion, teuluoedd, busnesau neu glybiau lleol, sefydliadau ac ysgolion yn noddi ac yn rhedeg un cilomedr gan gario baton. Gall disgyblion yr ysgol neu aelodau timau chwaraeon yr ardal redeg yr 1 cilomedr honno.  Bydd y baton wedi ei gerfio’n arbennig ar gyfer y râs, ac yn cael ei drosglwyddo o law i law wrth i redwyr ddangos eu cefnogaeth i’r Iaith.

“Mae’n amser i garedigion y Gymraeg ddod at ei gilydd, a dangos ychydig o hwyl dros yr Iaith. Bydd Râs yr Iaith yn ffordd wych i dynnu pobl at ei gilydd a dathlu ein bod ni yma o hyd!” meddai Siôn Jobbins, sydd wedi rhedeg rasus llwyddiannus tebyg dros y Llydaweg, y Wyddeleg a Basgeg.

Gwnewch nodyn o’r amser y bydd yn cyrraedd yma -  
dau o'r gloch ar y 6ed o Orffennaf.

Bydd cyfle i chi fod yn rhan o’r dathliadau un ai trwy redeg, noddi, neu gefnogi. Bydd gweithgaredd leol yn cael ei drefnu gan y Pwyllgorau Bro sydd wrthi’n cael eu sefydlu. Bydd y rhain yn gyfrifol am hyrwyddo’r râs yn lleol a threfnu’r dathliadau ac unrhyw weithgareddau fydd yn arwain at y Râs ei hun.

“Mae’n amser dathlu’r Gymraeg a thynnu ynghyd bobl o bob cefndir a diddordeb sydd yn cefnogi’r iaith – boed nhw’n siaradwyr Cymraeg, dysgwyr neu’n ddi-Gymraeg.” meddai Ceri Cunnigton o’r grŵp ‘Blaenau Pam?’ - sydd yn rhan o’r pwyllgor trefnu yma’n y Blaenau.

Os ydych yn awyddus i fod yn rhan o fwrlwm y Râs, cysylltwch â ‘Blaenau Pam?’ am fwy o wybodaeth.

Clywn chi’n holi - PWY YDY’R GRŴP - ‘Blaenau Pam?’

Wel, fe benderfynodd mudiadau ac unigolion ym Mro Ffestiniog - (Y Dref Werdd, Gisda, CellB, Barnardos, Ysgol y Moelwyn, OPRA Cymru, Y Pengwern hyd yn hyn) ddod at ei gilydd i drafod, rhannu synaidau a chyd-weithio er lles y gymuned.

Cyswllt lleol: maia[AT]drefwerdd.cymru
Gwefan Râs yr Iaith

Ceri Wyn Jones

---------------------------------------------------

Erthygl gan Maia Jones, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2016.

Dilyw!

Dwy erthygl fer a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Mai a Mehefin 1998.

PWY SY'N COFIO'R DIGWYDDIAD HWN?

Dyma hanes Jane a Robert John Williams, Foelas, Llan Ffestiniog o ddigwyddiad yn y 1920au. Torrodd cwmwl gan arllwys llifogydd dychrynllyd o law o tua bont y lein ac i lawr Stryd yr Haul. Roedd Jane a Robert John yn byw yn y tŷ agosaf i'r Y.M, a'i lefel yn is na'r ffordd, a hwy oedd y cyntaf i ddioddef effaith y cenlli. Meddai Jane,

"Daeth i mewn drwy ddrws y ffrynt, drwy'r pantri bach, ac allan drwy ddrws y cefn ac i lawr yr ardd. Roedd yn ddychryn o brofiad. Dymchwelodd top y cwpwrdd gwydr, gan ddisgyn yn daclus i ganol y dŵr. Yn rhyfedd, un peth yn unig a dorrodd, sef doli fach sydd gennym o hyd." 

Cariodd y diweddar R.O. Wynne, oedd yn byw yn ymyl, y plant i ddiogelwch Tecwyn View ac yno y buont yn cysgu noson y digwyddiad. Oes rhywun yn cofio'r digwyddiad a'r ddyddiad yn fwy manwl? Dywed Jane fod Tomi Jones, tad Sylvia, wedi cychwyn 'sgwennu'r hanes.


DILYW

Diolch i Jane a Robert John am yr hanes difyr o’r cwmwl yn torri uchwben croesffordd Bont Lein y Llan. Cofiaf y digwyddiad fel ddoe, ond nid wyf yn cofio y dyddiad. Credaf mai tua diwedd Mai neu Fehefin 1930-1931 ydoedd.

Dyma amser mynd a defaid i’r mynydd dros yr haf a hefyd amser torri mawn er mwyn ei gynaeafu dros yr haf. Cychwynodd fy nhad a finnau ben bore (y diwrnod arbennig yma) yn y drol, a’r hen Polly y gaseg gyda digon o fwyd am y diwrnod, a chelfi torri mawn yn y cefn. Rhyw filltir o Bont yr Afon Gam hyd ffordd y Bala mae’r toriannau mawn gyferbyn a’r hen chwarel Foel Llechwedd Gwyn. Hen chwarel asglodi, lle arferai Davies Berma a’i Gwmni gadw eu carafanau a hen gelfi, i gadw’r ffyrdd mewn trefn.

Clymu yr hen gaseg a digon o fwyd dan ei thrwyn i’w chadw'n llonydd a diddig, tra roedd fy nhad a finnau yn torri mawn. Roedd yn tynnu at hanner dydd a minnau yn cael cinio ‘Siot’. Mam wedi gwneud tyniad er mwyn inni gael tamaid bach ysgafn i’w fwyta.

Dyma’r storm yn dechrau, y gwlaw yn llifo, a’r mellt yn gwibio ac yn rhedeg ar hyd yr hen bibellau haearn oedd yn dal yr hen gaseg gyda’i ffrwyn a bron yn wallgof gan ofn. Wedi i’r gwlaw beidio, a’r storm arafu, bu rhaid cychwyn am adref yn gynt nag arfer. Roedd ôl glaw ar hyd y ffordd i lawr i’r Llan, roedd y dŵr fel afon, ac ar wastad yr orsaf yng ngwaelod allt Llys Owain wrth nesu at y groesffordd ger ‘Bont Lein’ gwelsom hollt mawr ar draws y ffordd lle roedd y cwmwl wedi torri.

Roedd yr hen gaseg yn strancio ac yn gwrthod mynd dros yr hollt yn y ffordd, er i fy nhad fynd o’r drol, roedd at ei benagliniau yn y dŵr a thrio ei orau i dynnu Polly gyda’i ffrwyn. Y diwedd fu i un o olwynion y drol fynd i’r hollt a’i throi ar ei hochr a finnau yn y drol.

Bu rhaid dadfachu yr hen gaseg er mwyn ei thawelu. Profiad bythgofiadwy.

Oes gan unrhyw un arall ryw hanes o’r digwyddiad yma?
Laura Davies (Ty’n Ffridd gynt).

Trem yn Ôl -Cynfal Fawr

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'.

Cynfal Fawr ... Beth ddaw ohono?

Mae ‘na nifer o bobl sy’n dechrau mynegi pryder ynglyn â chyflwr hen dŷ Cynfal Fawr oherwydd ei fod wedi bod yn wag cyhyd.  Dyma un o dai mwyaf arbennig yn ardal hon, cartre Huw Llwyd – ‘Milwr, bardd, meddyg, dewin!’ - a Morgan Llwyd, awdur y clasur ‘Llyfr y Tri Aderyn’. 

Mae’r cyfeiriad cynharaf a geir at y tŷ yn mynd yn ôl i 1480 pan oedd Rhys ab Ifan, hen daid Huw Llwyd, yn byw yno.  Wyrion i hwnnw oedd Owen, Rhys a Dafydd, tri bardd ‘yn canu ar eu bwyd eu hunain’ (hynny ydi, yn wahanol i’r beirdd arferol, doedden nhw ddim yn dibynnu ar noddwr i’w cynnal).  Mab Dafydd oedd y cymeriad lliwgar Huw Llwyd, ac ef, yn ôl traddodiad, a adeiladodd y rhan ddiweddaraf o’r tŷ  - ‘Tŷ cryf helaeth, muriau trwchus, ystafelloedd eang a chysurus’ yn ôl un dystiolaeth. 

Yn 1630, fe ganodd y bardd Huw Machno gywydd moliant i Gynfal, a’r tŷ hwn hefyd oedd testun cerdd Thomas Love Peacock, Headlong Hall.  Mae Huw Machno yn ei gywydd yn rhoi cipolwg inni ar ddiddordebau Huw Llwyd – y milwr, yr heliwr a’r pysgotwr, y bardd a’r meddyg:

Ei lyfrau ar silffau sydd
Deg olwg, gyda’i gilydd;
Ei flychau elïau’n lân,
A’i gêr feddyg o arian,
A’i fwcled glân ar wanas
A’i gledd pur o’r gloywddur glas;
A’i fwa yw ni fu o’i well
A’i gu saethau a’i gawell;
A’i wn hwylus yn hylaw
A’i fflasg, hawdd y’i caiff i’w law,
A’i ffon enwair ffein iawnwych
A’i ffein gorn a’i helffyn gwych,
A’i rwydau pan fai’n adeg
Sy gae tyn i bysgod teg.

Mae ‘Ei flychau elïau’ a’i ‘gêr feddyg’ yn gyfeiriad at ei allu meddygol. 

Yn un o lawysgrifau Peniarth, ceir Ellis Wyn o’r Lasynys (Y Bardd Cwsg) yn sôn am ‘Hen Physigwriaeth o Lyfr Huw Llwyd o Gynfal’.

Roedd y bobl gyffredin yn ofergoelus iawn yn y cyfnod, a chan fod cymaint o ddirgelwch ynglŷn â Huw Llwyd, a chymaint o allu yn perthyn iddo, yna rodden nhw’n credu’n sicr ei fod yn ymarfer y gelfyddyd ddu!  Dyna sydd tu ôl i’r holl storiau anhygoel amdano, yn arbennig ynglŷn â’i ‘bulpud’ yng Nghwm  Cynfal, a’i berthynas efo’r diafol a’r mân gythreuliaid. 

Pan fu Huw Llwyd farw, fe ganodd Huw ap Ieuan yr englyn yma :

Holl gampiau doniau a dynnwyd - o’n tir,
Maentwrog a ‘sbeiliwyd;
Ni chleddir ac ni chladdwyd
Fyth i’r llawr mo fath Huw Llwyd.

Roedd dylanwad Cynfal yn drwm ar Morgan Llwyd hefyd.  Fe wnaeth ef gyfraniad mawr i grefydd a dyneiddiaeth ei oes.  Yn Wrecsam y cafodd ei addysg, ac yno hefyd y bu farw, ac y claddwyd ef, ac mae Ysgol Morgan Llwyd yn dystiolaeth o hynny hyd heddiw.  Ond roedd ei galon yn ei henfro os ydym i gredu’r englyn yma o’i waith: 

O Meirion dirion i dario - ynddi
Yn dda ‘rwy’n dy gofio;
Nid hawddgar ond a’th garo
Fy annwyl breswyl a’m bro.

Samuel, mab Morgan Llwyd, a etifeddodd Cynfal ar ei ôl, a Christopher a Joseph Bushman, dau ŵyr iddo, oedd yr olaf o’r teulu i fyw yn Cynfal, er fod rhai o’r Llwydiaid yn dal yn yr ardal mor ddiweddar â throad y ganrif hon.  Disgynnydd iddynt, er enghraifft, oedd D. Llywelyn Lloyd Y.H. a adeiladodd Plas Meini.  Bu ef farw yn 1885.  Roedd un o’i ferched ar fwrdd llywodraethol Ysgol Sir Ffestiniog pan sefydlwyd honno yn 1895.  Priododd merch arall iddo, Ellen Alice ag E.R. Davies, Y Coleg Normal.  Bu hi farw yn 1920.  Os oes disgynyddion o’r teulu yma’n fyw heddiw, byddai’n ddiddorol cael peth o’u hanes.

Yn 1808, prynwyd Cynfal gan y brodyr Casson, y perchnogion chwareli, ac yna, ddiwedd y ganrif ddiwethaf, aeth yn eiddo Pierce Jones.  Arhosodd ym meddiant y teulu hwnnw am dros hanner canrif.  Teulu’r diweddar Mr a Mrs D.M. Jones oedd yr olaf i fyw yno.  Mae’r tŷ wedi bod yn wag am yn agos i bum mlynedd bellach ac yn siŵr o fod yn dirywio.

Cafwyd colled yn y cylch hwn pan dynnwyd hen blas Tanymanod i lawr.  Mi fyddai’n fwy fyth o bechod gweld lle o hanes a thraddodiad Cynfal yn mynd yng angof.”
***

Meddai Pegi Lloyd Williams wrth ail-gyflwyno'r erthygl yn rhifyn Mai 2016:
"Yn ffodus, gwyddom ers rhai blynyddoedd erbyn hyn bod Cynfal Fawr yn ddiogel yn nwylo Gwil a’i wraig hynaws, y Parch Anita Ephraim a’r plant."

---------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 1996, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000.
Bu yn rhifyn Mai 2016 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

Y Dref Werdd

Ychydig o newyddion diweddar gan Y Dref Werdd

CLWB CAE BRYN COED

Bu diwrnodau llwyddiannus yn twtio a chlirio cae Bryn Coed yn ddiweddar, fel rhan o weithgarwch ‘Clwb Cae Bryn  Coed’ sydd ar y dydd Sul cyntaf o’r mis.

Cliriwyd y mieri a’r llwybrau o amgylch y cae pêl droed a chasglwyd sbwriel o’r safle gan griw o wirfoddolwyr gweithgar.

Bydd y gwaith cynnal a chadw yma’n arwain tuag at y cynllun o greu dôl o flodau gwylltion rhwng y cae pêl droed a’r llwybr i’r goedwig.
Mae ‘Clwb Cae Bryn Coed’ yn cyfarfod a rhwng 1 a 3 o’r gloch; mwy o fanylion yn Llafar Bro ac ar dudalen Gweplyfr/Facebook Y Dref Werdd.

Dewch draw i weld a rhoi help llaw os oes gennych unrhyw amser i sbario.
Bydd paned a chacen i’r gwirfoddolwyr.

Am fwy o wybodaeth, cysylltwch â Maia  ...     maia[AT]drefwerdd.cymru / 01766 830082

***

Mae'r gweithgareddau Cynefin a Chymuned yn parhau. Bydd manylion a lluniau yn y rhifynnau nesaf o Llafar Bro.


***

Cofiwch am gystadleuaeth gerddi blynyddol Blaenau y ei Blodau. Ewch amdani!

----------------------------------

Addaswyd o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2016. 
Y tro nesa' byddwn yn edrych 'nôl dros flwyddyn o waith Y Dref Werdd.

Bwrw Golwg -Trip i’r Creigiau Duon

Erthygl arall gan W. Arvon Roberts, yn y gyfres sy'n edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro.

Mae’r darlun yn dangos rhai o adran weithgar yr Urdd, Blaenau Ffestiniog, a dynnwyd ar ddydd eu trip i’r Creigiau Duon, Cricieth, yn 1926. Dim ond  hanner yr aelodau a ddangosir, felly gall rhywun ddychmygu nifer luosog yn bresennol pe bai pawb wedi ei gynnwys yn y llun.

Urdd Gobaith Cymru Fach. Blaenau Ffestiniog, 1926

Bron o’r golwg, ar y chwith, oedd Mr J.R. Jones, un a fu yn gefn mawr i’r adran am nifer o flynyddoedd. Un oedd yn cefnogi ac yn aelod o’r adran ar ddydd y trip, oedd eu gohebydd,  Menna Williams. Dyma ei hadroddiad hi :-

“Cawsom ddiwrnod hyfryd, a hwyl campus. Cafodd pawb o’r plant ddod o’r ysgol yn gynt na’r arfer, a thua hanner dydd, roedd y man a’r lle y cychwynem fel cwch gwenyn, a gwenyn hapus iawn,  pawb â’i bac bwyd yn ei law ac yn siarad fel melin bupur, ond neb yn gwrando. Wedi i bawb gyrraedd, roedd 54 ohonom. Aethom i’r Parc i gael tynnu’n lluniau, ac wedi llawer o siarad a thwrw a chwythu, llwyddwyd i gael llun. Yna paciwyd ni i gyd i’r ddwy charabang, a dyna ni o’r diwedd yn cychwyn.

Bu’r plant lleiaf yn gweiddi ac yn canu ar hyd y ffordd, yn enwedig pan yn mynd trwy bentref neu dref (dylai pawb wybod am yr Urdd o’r Blaenau i’r Creigiau Duon beth bynnag), ac anodd iawn oedd cael ganddynt eistedd. Roeddynt mor frwdfrydig.

Cawsom daith braf iawn, ac mewn ychydig, cyrhaeddasom y Creigiau Duon, a dyna bron pawb yn y dŵr ar unwaith. Roedd mor braf nes yr oeddwn yn methu yn glir a dod allan ohono!

Ar ôl chwarae a chwerthin ar y traeth, aethom i’r Cafe i gael te; ac rwyf bron yn siŵr fod plant yr Urdd wedi prynu y rhan fwyaf o’r siop, yn enwedig ‘gingi biar’. Yna aed yn ôl i’r traeth, ac roedd yno le iawn i blant. Ymunodd pawb mewn amryw o chwaraeon, rasus a chwarae pêl a phob math o bethau. Cafodd pawb ddigon o bleser a digon o haul. Pe arhosem yno tipyn mwy, byddem yn golsyn. Mae Mr. Jones wedi llosgi ei wyneb yn ofnadwy!

Tua hanner awr wedi saith, cychwynasom tuag adref, pawb wedi mwynhau ei hun ac wedi blino’n braf. Canodd y plant ar hyd y ffordd adref, a chlywsoch chi erioed y ffasiwn weiddi drwy strydoedd Ffestiniog. Mae ein trip cyntaf wedi bod yn llwyddiant garw. Dyma dymor cyntaf yr Urdd wedi dod i ben.”
----------------------------

Ymddangosodd yr erthygl uchod yn rhifyn Mai 2016.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Y Golofn Werdd -gwenyn

TRI PHETH A FFYNNA AR DES — GWENITH, A GWENYN, A MES.

Yn ôl pob adroddiad, mae gwenyn mêl Cymru (a thramor) wedi dioddef yn arw yn y blynyddoedd diweddar. Lleuen o’r enw varroa, plaladdwyr, a llygredd sy’n bennaf gyfrifol mae’n debyg, ac mae’n sicr fod cyfres o hafau gwlyb wedi rhoi halen ar y briw i heidiau gwan hefyd.

Ni welais yr un wenynen fêl yn yr ardd acw'r llynedd, a phan sylweddolais hynny, mi wthiodd hyn gwch i’r dŵr, heb imi sylwi’n llawn ar y pryd. Dros y misoedd nesaf, cefais sgyrsiau difyr iawn efo Dafydd Yoxall a fu’n cadw gwenyn yn lleol, ac arweiniodd hyn yn y pen draw at fynd ar gwrs undydd ‘Cyflwyniad i Gadw Gwenyn’ ar safle fferm Prifysgol Bangor, yn Henfaes, Abergwyngregyn, ganol Mehefin eleni [2010]. Cefais ddiwrnod wrth fy modd yn fanno, yn dysgu am wenyn. Wyddoch chi er enghraifft mae dim ond llond llwy de o fêl bydd un wenynen yn gynhyrchu yn ystod ei bywyd? A hynny wedi golygu miloedd o filltiroedd o hedfan.

Amcangyfrifir bod traean o fwyd pobl y byd yn ddibynnol ar beillio gan bryfetach fel gwenyn.
Mae un peth yn sicr: cafwyd tywydd gwell o lawer hyd yma yn 2010, gyda nifer yn adrodd am gnydau da o fêl yn y cychod yn barod.

Ddiwedd Mehefin, cefais y pleser o gwrdd â Mr Frank Roberts, Conglywal; gŵr sydd wedi cadw gwenyn ers dros hanner canrif. Roedd yn barod iawn ei gyngor ac yn hael iawn ei amser, a chefais dreulio orig efo fo yn archwilio un o’i gychod, yma ym mro Ffestiniog. Dyna fraint oedd cael edrych i mewn i’r cwch, a hwnnw’n berwi efo gwenyn prysur, pob un a’i swyddogaeth ei hun: rhai wedi dod ‘nôl efo neithdar, eraill efo paill; rhai’n bwydo’r genhedlaeth nesaf a rhai’n amddiffyn y mynedfeydd.  
“Mae ‘na tua 30,000 o wenyn yn y cwch yma, a phob un mor bwysig â’i gilydd!” meddai.

“Dwi’n dal i gael pigiad o dro i dro” meddai wedyn, ac wrth gwrs pan mae gwenyn yn pigo, mae’n gwneud yr aberth eithaf gan farw wrth amddiffyn ei dylwyth. Tynnodd fy nghoes nad oeddynt yn hoff o’r lliw coch, a finnau wedi cyrraedd mewn crys rygbi Cymru, ond bu’n ddigon bonheddig i roi benthyg côt wen imi, a gyda’i osgo pwyllog, a pherthynas amlwg efo’i wenyn rhoddodd hyder i mi sefyll ynghanol y prysurdeb heb ofni unrhyw beryg’.  Er gwaetha’ cael eu tarfu gennym, roedd gwres yr haul, ynghyd ag ychydig o fwg, wedi rhoi’r gwenyn mewn hwyliau da iawn, diolch i’r drefn!

Roedd ganddo bymtheg o gychod ar un adeg, ond bellach cariad at y gwenyn sy’n ei ysgogi, yn hytrach na’r awydd i gynaeafu eu mêl.

Pan mae’r tywydd yn dda yn y gwanwyn, mae’r gwenyn yn medru hel mwy o stôr o fwyd, ac efo hynny daw’r gallu a’r awydd i gynyddu’r boblogaeth trwy heidio. “Dwi’n dod yn ddyddiol rŵan, gan obeithio medru eu dal” meddai, wrth ddangos cell brenhines newydd ar un o’r fframiau; “maen nhw’n heidio’n aml i’r goeden ‘sgawen acw”.

Mi fydd yr haid yn ffurfio cychiad newydd o wenyn ganddo wedyn.

Os nad ydi gwenynwr eisiau cynyddu’i gychod, gallai rwystro’r gwenyn rhag magu brenhines newydd a heidio, achos yn ôl Frank: “mae colli haid o wenyn, a hwythau’n cario pwysi o fêl efo nhw i’w bwydo, yn torri calon rhywun!”

Mae’r cacwn (bymbl-bîs) yn niferus eto yn yr ardd eleni, yn peillio’r ffa a’r pys am ddim i mi; mae’r gwenyn meirch yn hel pren o’r polion i adeiladu nyth yn rhywle eto, ac er mawr cyffro gwelais un wenynen fêl hyd yma hefyd. ‘Un wenynen ni wna haf’ efallai, mae Frank yn pryderu am eu prinder.

Mae cadw gwenyn yn hen, hen grefft wrth gwrs -roedd cyfreithiau Hywel Dda’n rhestru’r gosb am ddwyn mêl, gan awgrymu ei werth, a heddiw mae’r awdurdodau yn sylweddoli gwerth poblogaethau o wenyn Cymreig yn y frwydr yn erbyn clefydau newydd, gyda Phrifysgol Bangor yn arwain yr ymchwil.

Gyda lwc bydd gwenyn mêl Cymru yma i aros a ffynnu. Diolch yn fawr i Mr Frank Roberts am roi cipolwg imi ar y grefft, ac i Mrs Roberts hefyd am ei pharodrwydd i rannu lluniau a hanesion. 

Mae gan Gymdeithas Gwenynwyr Meirionnydd wefan dda iawn, ac maent yn gwahodd aelodau newydd i ymuno â’u gweithgareddau. Beth amdani? Mae gen’ i’n sicr awydd…cawn weld. Cefais fy nhemtio ymhellach pan holais Frank Roberts os oedd cadw gwenyn mor uchel â Stiniog, ac mewn lle mor wlyb, yn anoddach na llawr gwlad? Ei ateb parod, â’i wyneb yn goleuo oedd: “Ydi, ond w’sti be? Galli di ddim curo mêl grug o lethrau’r Manod Bach, a chei di mo hwnnw lawr wrth y môr!”

Yn union.


------------------------------------------
Erthygl gan Paul Williams a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 2010.

Lluniau PW.

Yr Ysgwrn -Gwaith y Merched

Newyddion o Gartref Hedd Wyn.

Merched Yr Ysgwrn
Yn y gwanwyn cafwyd tipyn o gyhoeddusrwydd yn y wasg i Ddiwrnod Rhyngwladol y Merched. Mae hwn yn ddiwrnod sy’n cael ei ddathlu'n flynyddol er mwyn cofnodi’r hyn mae merched ar draws y byd wedi ei gyflawni’n economaidd, gwleidyddol a chymdeithasol.

Mae cymaint o son am Hedd Wyn fel mab enwocaf y Traws a’r Ysgwrn, ond prin yw’r hanes am weddill y teulu, yn enwedig y merched.  Felly dyma ddechrau meddwl am fam a chwiorydd Ellis, a’u stori hwythau mewn cyfnod o newid mawr yng nghefn gwlad Cymru.

Mary

Ymunodd Mary, un o chwiorydd Hedd Wyn, a’r ‘Land Army’ yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf (1914-18) a chafodd fynd i goleg Madryn ger Pwllheli’n ferch ifanc i ddysgu sut i wneud caws a menyn. Gan fod y llongau oedd yn cario bwyd i Brydain dan warchae parhaol roedd yn rhaid gwneud y mwyaf o’r cynnyrch oedd ar gael oddi ar y tir gartref. Roedd merched fel Mary’n hanfodol felly i ddysgu sgiliau’r llaethdŷ i eraill yn y trefi a’r dinasoedd. Ac felly y bu. Gwelodd Mary ei chyfle i fyw bywyd tra gwahanol, ac wedi cyfnod yn gweithio priododd ac ymgartrefodd yn ne Lloegr.

Cyn y rhyfel doedd gan ferch o’r dosbarth gweithiol fawr o ddewis o ran trywydd ei bywyd. Cai rhai plant y cyfle i sefyll arholiad y ‘scholarship’ yn 11 oed a mynd ymlaen i ysgol ramadeg. Ond roedd mwyafrif y plant yn aros ymlaen yn yr ysgol gynradd tan eu bod yn 14 oed, lle cai’r merched wersi coginio, glanhau a golchi i’w paratoi i fynd i weini ar ffermydd neu mewn tai preifat. Yna, gadael yr ysgol a mynd i weithio fel morwyn fach a chysgu i mewn lle roedd yn gweithio. Yn wir mae ystafell o’r enw ‘siambr y forwyn’ yn Yr Ysgwrn, y stafell leiaf a welsoch erioed, y drws nesaf i’r gegin, ble byddai’r forwyn fach yn cysgu. 

Ond yn araf bach newidiodd pethau. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf cafodd merched gyfle i lenwi swyddi dynion, gan ddangos eu bod yn gallu ymdopi â phob math o waith. Ar ôl y rhyfel fodd bynnag aeth y rhan fwyaf yn ôl i’w cartrefi i fod yn wragedd a mamau, neu’n forwynion cyflog.  Byddai trefn gaeth i’r wythnos a’r gwaith yn drwm yn enwedig felly i wraig neu forwyn fferm. Roedd llawer o waith i’w wneud o gwmpas y buarth, yn godro, gofalu am yr ieir a’r moch a helpu allan yn y caeau adeg cynhaeaf gwair neu geirch, heb son am y gwaith tŷ.

Roedd nythaid o blant yn yr Ysgwrn, gyda phedwar bachgen a phum merch yn fintai o ddwylo i helpu Mary’r fam yn y tŷ ac ar y fferm. Gan nad oedd dŵr tap ar gael yn y tŷ roedd yn rhaid gwneud y daith ddyddiol i’r ffynnon i nôl digon o ddŵr i olchi dillad, i lanhau’r tŷ, i ‘molchi corff a gwallt ac i olchi llestri a choginio.

Teulu'r Ysgwrn

Roedd godro’r fuwch yn waith pwysig hefyd gan fod y llaeth yn cael ei ddefnyddio i wneud menyn a chaws i’w werthu’n wythnosol. Byddai hynny, yn ogystal â’r wyau gan yr ieir, yn sicrhau ‘chydig o incwm i wraig y tŷ.  Merched fyddai’n godro fynychaf yn ôl y son, yn aml iawn allan ar y buarth i mewn i fwced agored, gan eistedd ar stôl drithroed a symud fel y byddai’r fuwch yn cerdded yn ei blaen.

Felly mae pethau wedi newid yn syfrdanol i ferched ers amser Hedd Wyn, ac mae’n chwithyg i ni heddiw i feddwl mai dim ond ar ddiwedd y rhyfel yn 1918 y cafodd merched (dros 30) yr hawl i bleidleisio am y tro cyntaf – rhywbeth sy’n cael ei gymryd mor ganiataol y dyddiau yma!

Mae’r Ysgwrn ei hun yn drysor o straeon o bob math, ac yn ffordd o rannu ein hanes cymdeithasol a diwyllianol dros y 100 mlynedd diwethaf. Rydym ar hyn o bryd yn dewis pa ‘straeon’ i’w  hadrodd yn yr Ysgwrn pan fyddwn wedi ail-agor y safle, ac wrthi’n paratoi’r deunyddiau mwyaf addas. Os oes gennych chi atgofion neu straeon yr hoffech eu rhannu, cofiwch gysylltu â ni, ferched yr Ysgwrn.

Cysylltwch â Jess neu Sian ar 01766 770274 neu ebostio ar: yr.ysgwrn[AT]eryri-npa.gov.uk
Diolch i wefan Hanes Merched Cymru – Merched yn Wawr 2002 am ddeunydd ar gyfer yr erthygl.
----------------------------------   

Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

O'r Pwyllgor Amddiffyn -Byddwch Ddiolchgar!

Cynlluniau'r Ysbyty Coffa oedd prif erthygl rhifyn Mai 2016.

Philistiaeth ar waith!
Mae’r difrod wedi dechrau ac fe ddylai pawb a gododd law i’w gefnogi fod yn cuddio mewn cywilydd heddiw. Ond dyna fo! Y tebyg ydi na chafodd yr un ohonyn nhw erioed achos i deimlo dyled i’r hen le, na theimlo chwaith yr awydd i barchu aberth ein cyndadau.

A chafodd pensaernïaeth a llafur cariad Clough Williams-Ellis mo’u parchu chwaith, dim ond eu rhwygo i’r ddaear gan beiriannau sydd yr un mor ddifater a dideimlad â’r criw a roddodd sêl bendith ar y cyfan. ‘Ond fe gewch chi adeilad crand yn ei le!’ meddan nhw. ‘A hwnnw’n werth £3.9m! Felly byddwch ddiolchgar!’ Fel petai brics a mortar yn mynd i neud iawn am y fath fandaliaeth!

Cawn, fe gawn ni feddygfa newydd, wrth gwrs, ac fe gaiff y gwasanaethau sy’n cael eu cynnig yn y Ganolfan Iechyd bresennol eu symud ganllath a hanner i gartref newydd. Ond criw’r Betsi fydd wrth y llyw yn fan’no hefyd, felly peidiwch â disgwyl i bethau wella rhyw lawer. Ydi, mae’n bwysig bod y meddygon a’r staff yn cael gweithio o dan yr amodau gorau posib, wrth gwrs, ond pwysicach na hynny yw fod pobol y cylch yn cael y gwasanaeth a’r gofal iechyd maen nhw i gyd yn ei haeddu, yn hytrach na’n bod ni’n gorfod dibynnu ar fympwy swyddogion y Betsi, fel sy’n digwydd ar hyn o bryd.

Pan agorir yr adeilad newydd – pryd bynnag y bydd hynny - a symud pawb a phopeth i fan’no, y cam nesaf wedyn fydd dymchwel yr adeilad pelydr-X (adeilad da arall a godwyd efo cerrig nâdd lleol) i neud lle i ddim byd amgenach na maes parcio! A pha ddyfodol, meddech chi, fydd i adeilad y Ganolfan Iechyd wedyn?

‘Dim bwriad i’w werthu!... Dim bwriad chwaith i’w ddymchwel!’

Onid dyna oedd addewid lladmerydd y PIGCI (Prosiect Iechyd Integredig) yn rhifyn Tachwedd 2013 o’r papur hwn? Naïfrwydd ynteu camarwain bwriadol oedd tu ôl i’r addewidion hynny, meddech chi?

Y Ganolfan Goffa fydd enw’r adeilad newydd yn ôl pob sôn ond, er gwyched fydd hwnnw, bydd cleifion y cylch yn dal i orfod teithio allan o’r ardal – i Fangor neu Alltwen, neu hyd yn oed i Ddolgellau neu Bryn Beryl - am driniaeth mân anafiadau, neu wely mewn ysbyty, neu i gael tynnu llun pelydr-X.

Falla nad yw gorfod teithio cyn belled â hynny yn broblem i’r ifanc nac i unrhyw un sydd â char ond mae’r sefyllfa’n gwbwl annerbyniol cyn belled ag y mae eraill yn y cwestiwn, yn enwedig yr oedrannus sy’n gwbwl ddibynnol ar drafnidiaeth gyhoeddus.

GVJ
---------------------------------
Addaswyd ar gyfer y wefan (tynnu'r dyfalu am ganlyniad Etholiad Cynulliad Cenedlaethol Cymru).

Llun- Paul W.

"Duw, Aradr, a Rhyddid"

Erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Mehefin 1998.

Pwy fedr daflu goleuni ar y botwm neu’r fedal yma?

Daethpwyd o hyd iddo pan oedd y Cyngor Sir yn ail-adeiladu wal ger tai Frongoch, Maentwrog, ynghyd a darnau cetyn pridd, poteli a chrochenwaith, a sbwriel domestig eraill.

Modfedd ar ei draws ydyw, wedi ei wneud o efydd neu bres gyda’r geiriau

‘DUW ARADR A RHYDDID’  

a llun arad a fforch neu dryfal. Ar y cefn ceir ‘R. Bushey, St. Martins Lane, London’ ond dim dyddiad.

Mewn sgwrs, tybia Dr. Elfyn Scourfield o Amgueddfa Werin Sain Ffagan mai gwobr ydyw a gyflwynwyd mewn cyfarfod amaethyddol. Mae gan yr amgueddfa gasgliad o fotymau arian a gyflwynwyd gan Gymdeithas Amaethyddol Brycheiniog (sefydlwyd yn 1755: gweler gylchgrawn Fferm a Thyddyn, gwanwyn 1998 am wybodaeth bellach) mewn gorchestau aredig. Yr oedd cymdeithas ym Meirionnydd hefyd a sefydlwyd yn 1801.

“Ar y llaw arall,” meddai, “gall gynrychioli aelodaeth o gymdeithas gyfeillgar amaethyddol leol.”

Os wyddoch unrhywbeth am y botwm, byddwn yn falch o glywed gennych.
PW
-----------------------------

Ni ddaeth unrhyw wybodaeth i law ym 1998, ond os allwch chi gynnig unrhyw syniadau heddiw, gadewch neges isod, neu cysylltwch trwy Facebook, neu'r manylion cyswllt ar y dudalen Pwy 'di pwy? Diolch.

Colofn y Merched -gofal yn yr haul

Pennod arall o gyfres Annwen Jones, a chyngor amserol -o ystyried tywydd rhagorol dechrau Mehefin- am warchod eich hun rhag gormod o haul. Gobeithio y daw'r tywydd braf yn ôl, ond pwyll pia hi..

•    Cofiwch fod angen amddiffyn y croen rhag y pelydrau UVA ac UVB. Mae UVA yn heneiddio'r croen ag UVB yn ei losgi. Felly astudiwch y poteli hylif haul yn ofalus.

•    Os ydych yn olau o ran pryd a gwedd yna defnyddiweh ffactor hylif haul uchel a defnyddio digon ohono a hynny'n aml. Mae angen tua owns i orchuddio'r corff i gyd a pheidier a'i rwbio i mewn yn rhy galed.

•    Ceisiwch osgoi'r haul ar adegau poethafyn y dydd hynny yw rhwng 11 y bore a 2 y 'pnawn.

•    Cofiwch wisgo het o wead tynn, nid het wellt o wead llac.

•    Fe ddylid gwisgo hylif haul o fis Ebrill ymlaen tan yr hydref yng Nghymru. Mae'r rhan fwyaf o hufen croen (moisturisers) yn cynnwys SPF 15 erbyn hyn. Astudiwch y jariau.

•    Cofiwch amddiffyn y gwefusau'n y tywydd poeth.

•    Gwisgwch eich sbectol haul.

•    Cofiwch wisgo dillad addas yn yr haul. Nid yw blows tenau 'chiffon' yn addas o gwbl; mae crys T neu flows cotwm o wead tynn yn well. Felly ar ôl peth amser yn torheulo ar lan y môr gwisgwch eich crys T.

•    Rhowch ofal arbennig i blant gan sicrhau nad ydynt yn llosgi o gwbl yn yr haul.

•    I gloi, mae'n bosib mwynhau'r haul ond i chi wneud hynny gyda gofal. Ac os ydych am fod yn hollol ddiogel yna beth am ddefnyddio un o'r poteli lliw haul ffug yna sydd ar gael yn awr gan gadw allan o'r haul yn gyfan gwbl?
----------------------------------------------


Cyhoeddwyd yn rhifyn Mehefin 1998.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. 

Llun- Lleucu Gwenllian

Peldroed. 1971 - 1973

Ychydig o hanes y Bêl-droed yn y Blaenau. Parhau'r gyfres yng ngofal Vivian Parry Williams (Allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones).

1971-72 
Wedi iddynt benodi Peter Rowlands yn reolwr/chwaraewr ym 1971-72 cafodd clwb y Blaenau gyfnod eithriadol o lwyddiant.  Nid gormodiaith yw dweud mai y saithdegau oedd oes aur clwb pêl-droed y Blaenau.

Chwaraewyd 52 gêm yn cynnwys mwy nag erioed o gemau am gwpannau, sef saith ar hugain.  Rhoddwyd y gwaith o ddewis tîm yn gyfangwbl i Peter Rowlands, rheolwr. Dychwelodd Wilkinson i Stiniog o Skelmersdale ac fe gafodd dros 30 gôl.

Agorwyd ystafelloedd newid ar y cae ar ddechrau'r tymor hwn.  Chwaraeodd y tîm ugain gêm heb golli rhwng Ionawr a mis Mai.  Enillwyd y bencampwriaeth, Cwpan Gogledd Cymru, Cwpan Cookson a Chwpan Alves.

     Rhaglen y dydd yn dathlu agor yr ystafelloedd newid newydd     

Buwyd yn chwarae hyd ddiwedd Mai, ond ni chwaraewyd gêm gartref ar ôl Ebrill y 1af, Sadwrn y Pasg.  Yng Nghwpan Cymru chwaraewyd un gêm yn Lloegr, sef Whitchurch Allport.  Hwn oedd y tymor yr achosodd tîm pêl-droed y Blaenau i fwy nag erioed o dripiau gael eu trefnu.

Chwarewyd saith o gemau cyn-derfynol a therfynnol ar gae Bangor.  Wedi gêm gyfartal, enillwyd ar brotest yn erbyn Bethesda yng Nghwpan Alves. Collwyd 1-2 yn erbyn Ellesmere Port yng ngystadleuaeth Tlws Cymdeithas Pêl-droed Lloegr.  Bill Conlon oedd yn y gôl i'r Blaenau.

Dechreuwyd y tymor drwy sgorio 15 gôl yn y ddwy gêm gyntaf,- wyth gartref yn erbyn Caergybi a saith ym  Mhwllheli.  Y ddau brif sgoriwr oedd Wilkinson (36) a Sumner (24).  Sgoriwyd 45 gôl arall rhyngddynt gan Joe Duncan, Langstaffe ac Alan Windsor.

1972-73
Ym 1972-73 roedd y Blaenau yn chwarae yng nghystadlaethau Cwpan Lloegr a Thlws Cymdeithas Pêl-droed Lloegr.  Croesoswallt, eto fyth, a'u taflodd allan o Gwpan Lloegr, ac Accrington a'u curodd yn yr ornest arall.

Yn y gystadleuaeth am y Tlws roedd y Blaenau wedi curo Rhyl ac wedi ennill yn Hyde cyn cyfarfod ag Accrington.  Mewn gemau Cwpan Cymru curwyd Dyffryn Nantlle a'r Bermo cyn cael eu curo gan y Trallwng.

Enillwyd Cwpan Cookson a Chwpan Alves a cholli yn ffeinal Cwpan Gogledd Cymru i Ddinbych.

Chwaraewyd 21 o gemau am yr amrywiol gwpannau, ond nid aeth hynny â sylw y Blaenau oddi ar y gorchwyl o ennill pencampwriaeth y Gynghrair am yr ail dro yn olynol.  Mewn 51 o gemau ni sgoriwyd ond 35 gôl yn eu herbyn tra buont hwy sgorio 149.

Dim ond dwy gêm a gollwyd ar Gae Clyd.  Eddie Langstaffe (35), Bryn Jones (25) a Joe Duncan (15) oedd y prif sgorwyr.

Chwaraewyd gemau cwpan oddi cartref, bob un, ac fe chwaraewyd y rowndiau terfynol yn Ninbych, Porthmadog, Rhyl a Bangor.
--------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2006.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

O Lech i Lwyn -Cynefin i'w warchod

Yn rhifyn Mehefin 1998, Gruff Ellis, Ysbyty Ifan oedd y colofnydd Natur gwadd.  
Bu’n ysgrifennu colofn rheolaidd yn yr Odyn am flynyddoedd, dan yr enw Gwerinwr, a chyhoeddi llyfr ‘YMA MAE ‘NGHALON’ am fywyd gwyllt ei filltir sgwar (sy’n cynnwys y Migneint).  Bu farw Gruff eleni.

          CYNEFIN

Rhoddwyd i bawb ei wreiddyn – yn hen bridd
    Maethlon bro ei gychwyn,
Cael iaith a chof maith, mae hyn
Yn wyrth ein bod a’n perthyn.

Ia, Norman Closs Parry biau’r englyn; naturiaethwr o reddf yw Closs, ac fel finnau yn ymbleseru ym mywyd gwyllt ei ardal.

‘Rwyf yn cofio pan briodais, fel pob glaslanc ffôl, inni dreulio y bedair i bum mlynedd gyntaf ym Mhantllwyd, a gweithio yn y Blaenau i adeiladydd am fwy na hynny o amser.  Yn ôl i’m cynefin i ‘Sbyty aethom wrth gwrs, a chael gwaith yno; ond ymhen ychydig flynyddoedd dod yn ôl i weithio i Bwerdai Maentwrog a Ffestiniog.  Felly mae ‘Stiniog a’i phobol yn agos iawn at fy nghalon byth ers hynny.

Gweithio llawer a’r lethrau’r Moelwyn, a dianc am oriau weithiau i chwilio am y peth yma ac arall.  Canfod nyth mwyalchen y mynydd, sydd yn un o’n mewnfudwyr yn y gwanwyn.  Clywed clochdar unigryw y frân goesgoch o gwmpas unigedd Cwm Orthin, oedd yn aderyn gweddol ddiarth i mi yn Ysbyty Ifan wrth gwrs.  Canfod sypiau o deim gwyllt yng nghilfachau’r creigiau ar y Moelwyn; mae gen i lun sleid o deim wedi ei dynnu o flaen y brif fynedfa i Bwerdy Tanygrisiau.  Rhyfedd fel mae rhywun yn gallu hel atgofion yn tydi?

Gweithio (i fod!) uwchben Talsarnau yng nghyffiniau Nant Pasgian, a dianc eto i fyny am lynnoedd yr Eiddew a dod ar draws corn y carw (y ‘stag’s horn club moss’).  Rhyw stwnan o gwmpas hen borfeydd oedd heb deimlo’r aradr yn rhwygo’u croen erioed, a dotio at foiled y mynydd (Viola lutea) felen hardd, sydd i’w chael hefyd ar gyrion y Migneint hyd ochr y Serw.

Migwyn -mwsoglau'r gors. Llun: Paul W

Mae’r Migneint yn un o’m hoff barthau, a byddaf yn treulio cryn dipyn o amser y gaeaf a’r haf yn crwydro yma ac acw. 
Y gors rugog enfawr, sydd yn gwahanu fy nau fyd os leciwch chi.  Bydd rhywun yn cael llonyddwch i’r enaid mewn mannau diarffordd fel hyn, a natur o’m cwmpas o hyd yn datgelu ei drysorau.

Patrymau a rhithmau’r rhod, - a ninnau
       Yng nghanol rhyfeddod,
Dryswch byw, eiddilwch bod
Hen arfaeth dan hen orfod.

Mae prysurdeb y gwanwyn o’n cwmpas ymhobman, a thymor y magu yn ei anterth, yr adar i gyd yn “cario cig i’r côr cegau”.  Rhai yn goroesi ac eraill yn colli’r dydd ynte.  Mae pawb am wn i wedi cyrraedd bellach; y wenoliaid a’r gwcw, a’r wennol ddu yn olaf fel arfer, a'r gyntaf i adael.  Heb glywed y troellwr mawr eto, ond dal mewn gobaith.  Pibydd y dorlan, (neu Wil y dŵr gan hogia ‘Stiniog) yn wislo rownd Llyn Conwy, a braf i’w weld yn ôl pob gwanwyn.

Y boda dinwen yma hefyd a’r gwalch bach i’w weld o bryd i’w gilydd.  Gwydd dalcen wen yn nythu yn y Gamallt, ac un ar Lyn Conwy, ‘rwyf  bron yn sicr.  Mae’r corn carw i’w ganfod yma hefyd, ond yn haws ei ganfod ar y Gylchedd, sydd i gyfeiriad yr Arenig fach.  Mae’r tri math i’w gael yno.

Caineirian bach. Llun: Paul W

Ambell blanhigyn prin ac anodd ei weld er chwilio’n ddyfal yn y migwyn a’r grug fel y gaineirian fechan (lesser twayblade).

Dyna ystyr y Migneint wrth gwrs, o’r gair migwyn – mwsog Sphagnum y tardd.  Hwn wrth gwrs yn “antiseptic” yn cael ei ddefnyddio ar achollion yn y rhyfel byd cyntaf.  Heddiw, mewn basgedi crog i gadw’r lleithder yng ngwraidd y blodau.

Mae’r gwanwyn ychydig yn hwyrach yma nac i lawer gwlad, ac heb weld “Gogoniant Duw mewn rhosyn gwyllt” eto; y friallen wedi darfod, clychau’r gog yn eu gogoniant, a llawer o flodau’r haf eto i ddod.  Doedd dim rhyfedd i Eifion Wyn gael ei ddal yn “nrysni’r blodau”.  Mae’r un wefr i’w chael o wanwyn i wanwyn, a'r un prydferthwch yn ein cymoedd, a hir y pery hi felly, fel y caiff ein hwyrion a’n hwyresau brofi o’r un wefr a brofo’ ni.


Oes, mae gennym etifeddiaeth fendigedig, a chynefin i’w warchod i’n plant a phlant ein plant.

Cariad, ymluniad wrth le, hen brethyn
I hen barthau, rhywle
A’n deil o waun i dyle
Yn rhwym yn llinynnau’r we.

Gwerinwr
------------------------------------------

Gallwch ddilyn y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Llyfr Taith Nem -rhegi'n Gymraeg

Pennod arall o atgofion Nem Roberts, o ganrif yn ôl.

Cofiaf unwaith i mi fod eisiau mynd o Efrog Newydd i Galiffornia, ond gan nad oedd gennyf lawer o arian ar y pryd, yr oeddwn yn awyddus i gael fy nghludo heb dalu.  Yr unig ffordd i wneud hynny, wrth gwrs, oedd gweithio am fy nghludiad.

Cefais fod llong yn hwylio drwy’r Panama Canal, a chwiliais am waith ar y llong honno ar unwaith.  Yr oedd llawer yn chwilio am waith ar yr un pryd, ac yr oedd fy ymdrech gyntaf yn fethiant, ond yr ail ddiwrnod bum yn ffodus.  Gofynwyd i mi oeddwn yn gwybod rhywbeth am waith ‘mess boy’, a chan fod gennyf brofiad helaeth o bluff, argyhoeddais y ‘mate’ fy mod yn feistr ar y gwaith.  Doler y dydd oedd y tâl am ddau ddiwrnod ar bymtheg.

Fy ngwaith oedd gofalu am fwrdd bwyta yr is-swyddogion, sef y trydanydd, y pensaer a nifer eraill.  Yr oeddwn, hefyd, yn gofalu am eu ystafelloedd cysgu, a newid y dillad gwlau ac yn y blaen.  Ymddengys hyn yn waith hawdd, ond sylweddolais yn fuan nad oedd mor hawdd.  Yr oedd y brodyr yma wedi arfer cael pawb i redeg ar unwaith i ymestyn iddynt, ac yn amal byddai mwy nag un yn gwaeddi am sylw ar unwaith.  Er cymaint fy mhrofiad, ni honais erioed fy mod yn gallu bod yn holl bresennol, ac felly rhaid oedd gwrando ar eiriau mor hallt a’r môr, ac erbyn hyn dealla’r darllenydd nad wyf yn un o’r rhai hynny all ddioddef peth felly heb roddi ateb yn ôl.

Camlas Panamá, Awst 1914. Manylion isod*

Ambell ddiwrnod ni fyddai’r llong yn hwylio’n esmwyth, a byddwn innau yn methu bod yn rhy sicr ar fy nhraed, yn enwedig wrth gario hambwrdd yn llawn o wydrau a diod ynddynt.  Byddaf yn chwerthin yn amal wrth gofio un tro arbennig.  Un gyda’r nos, yr oedd rhyw chwech ohonynt yn eistedd ac yn yfed a minnau’n cario’r diodydd atynt.  Yr oedd dipyn o wynt, a’r hen long yn pwyso o’r nail ochor i’r llall a minnau fel dyn meddw.  Deuais at fwrdd lle yr oeddynt yn eistedd, ond pan oeddwn yn cyrraedd y bwrdd dyna’r llong yn symud yn sydyn, a syrthiais innau, a’r diodydd ar draws y bwrdd, a’r wisgi a’r gin a’r rym yn rhedeg dros eu pennau.  Galwyd fi yn bob peth ond fy enw priodol ond cefais nerth o rhywle i ddweud dim – yr oedd naw diwrnod arall o’r fordaith i fynd drwyddo.

Yr oeddynt yn yfed yn afresymol ac yn feddw y rhan fwyaf o’r amser.  Pan mae dyn yn feddw, yr amser honno daw ei wir gymeriad i’r olwg meddai’r hen air.

Un noson yr oedd rhai ohonynt yn chware cardiau am arian, a minnau yn ôl ac ymlaen yn cario’r diodydd.  Yr oedd yr enillwyr mewn tymer dda, ond y rhai oedd yn colli eu harian mewn tymer ddrwg.  Yr oedd y chwarae’n brysur fynd yn chwerw, ac unwaith cyhuddodd un y fi, fy mod wedi dwyn ei arian.  Califfornia neu beidio, nid oeddwn am ddioddef hynny, a bron cyn iddo orffen y cyhuddiad, dyna fi yn neidio ato, ac yn gafael yn ei gôt a’i ysgwyd nes yr hanner sobrodd.  Mynodd ei gyfeillion iddo ymddiheuro i mi, a bum innau’n ddigon doeth i’w dderbyn.  Y ffyliaid gwirion yn lluchio eu harian yn ymgolli, yn chwilio am rhywun neu rhywbeth i roddi y bai arno.

Oddeutu hanner nos yr oedd un ohonynt wedi colli llawer o arian, ac wedi yfed yn drwm.  Yr oeddwn wedi sylwi ers meityn ei fod yn brysur golli pob rheolaeth arno’i hun.  Yr oeddwn yn dod a ‘rownd’ at y bwrdd, a chlywn daeru mawr.  Dyna’r colledwr mawr yn neidio ar ei draed ac yn cyhuddo un o’r lleill o dwyllo.  Chlywais i erioed y fath iaith, ac yr wyf wedi clywed fwy na’r helyw o blant dynion.

Y peth nesaf welais oedd y colledwr yn cerdded yn ôl oddi wrth y bwrdd, ac yn sydyn yn taro ei law yn ei lodrau ac yn tynnu cyllell fain allan, a’i thaflu at yr un oedd yn taeru ag ef.  Planodd y gyllell rhyw fodfedd neu ddwy oddi wrth ei galon.  Neidiodd pawb ato gan ei fwrw i’r llawr, a rhedodd rhywun am y capten.  Daeth hwnnw i mewn a gwelodd y sefyllfa ar ei union.  Aed a’r troseddwr i ffwrdd, a welais i mohono am y gweddill o’r fordaith.  Deallais ei fod  mewn cell, heb ddim i’w fwyta ond bara a dwfr.

Yr oedd hwylio drwy Gamlas Panama yn brofiad eithriadol.  Golygfa fendigedig o bob tu, ond yr haul yn boeth ddychrynllyd, minnau a phawb arall yn chwysu galwyni. 

Cyrhaeddasom San Diego ac ymhen ychydig ddyddiau yr oeddym yn San Francisco.  Cefais yr ychydig gyflog oedd yn ddyledus i mi, a dwedais wrth y ‘mate’ nad oeddwn yn dychwel i Efrog Newydd.  Galwodd fi bob enw dan haul, a gelwais innau yntau bob enw yn ôl.  Fel yr oeddwn yn cynhesu i’r gwaith bwriais allan ambell reg Gymreig, ac yr oedd yn amlwg bod rheini yn cael effaith arno.  Er nad ydwyf yn cyfreithloni rhegi, byddaf yn meddwl fod rhywbeth trymach mewn rheg Gymreig na’r un iaith arall.  Felly oedd hi y diwrnod hwnnw, beth bynnag.
---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 1999. Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
*Llun: o Lyfrgell Cyngres yr Unol Daleithiau, cyfeirnod ID cph.3b17471. Yn y parth cyhoeddus am iddo gael ei gyhoeddi cyn 1923. Mwy o wybodaeth ar Wikipedia

Rhod y Rhigymwr -Wele Seren!

Rhan o erthygl Iwan Morgan, o rifyn Ebrill 2016.

Fel y gŵyr fy nghydnabod, mae barddoniaeth a cherddoriaeth wedi bod yn agos at fy nghalon erioed, a chwestiwn nifer o rai y bum yn siarad â nhw’n ystod y mis dwytha – y rhai  ddarllenodd ‘Rod y Rhigymwr’ Mawrth a’r rhai a welais ym mherfformiadau Opra Cymru oedd - tybed a allai rhai o’m hynafiaid fod wedi ymddiddori’n yr un pethau?

Gwyddwn ers tro byd fod y bardd a’r emynydd Henry Lloyd – ‘Ap Hefin’ (1870-1946) yn perthyn o ochr fy mam. Roedd ei daid, Robert Owen (1806-50) yn frawd i’m hen, hen daid, William Owen (1792-1869). Ef, wrth gwrs oedd awdur yr emyn dirwestol a ganwyd dros y blynyddoedd mewn tafarnau a meysydd rygbi, yn ogystal â mewn cymanfaoedd canu – ‘I bob un sy’n ffyddlon dan ei faner Ef’ – ac yn cael ei forio ar dôn enwog Caradog Roberts, ‘Rachie’. Credaf mai ymhyfrydu mewn barddoniaeth ac nid cerddoriaeth a wnaeth Ap Hefin.

Clywais fy nhad yn sôn wrthyf rywdro bod John Owen – ‘Ap Glaslyn’ (1857-1934) yn berthynas bell i’w fam, oedd yn hannu o Nantmor a Beddgelert. Yn ôl y diweddar Huw Williams yn ‘Y Casglwr’, ystyrid ‘yr Ap’, fel y cyfeiria ato, yn ‘un oedd yn adnabyddus yn ei ddydd fel prydydd, llenor, datganwr, areithiwr, cyfansoddwr, efengylwr, dirwestwr a dramodydd, gan ddisgleirio ym mhob maes y bu’n llafurio ynddo.’

Roedd o’n dipyn o foi yn ôl y disgrifiad hwnnw! Ymddengys ei fod, o ochr ei dad, hefyd yn gefnder i’r bardd o’r Blaenau  -‘Bryfdir’ (1867-1947).

Lluniodd ‘yr Ap’ sawl cân – yn cynnwys y geiriau a’r gerddoriaeth. Roedd y rhain yn bur enwog yn eu dydd – caneuon fel ‘Tros ein Gwlad’, ‘Fechgyn Cymru’ ac ‘A welwch chi fi’. Yr un sy’n fwya cyfarwydd ohonyn nhw i gyd, mae’n debyg, ydy ‘I Godi’r Hen Wlad yn ei Hôl.’

Pan oeddwn i’n fyfyriwr yn y Drindod, Caerfyrddin, ddeugain a phump o flynyddoedd yn ôl, tasg oedd yn rhaid i mi ei chyflawni oedd, ‘traethawd ymchwil’ ar un o’r beirdd y cynhwysid eu gwaith yng nghyfrol yr Athro Bedwyr Lewis Jones – ‘Blodeugerdd o’r Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg’.

Yno deuthum ar draws ‘Bugeiles yr Wyddfa’ gan John Jones – ‘Eos Bradwen’ (1831-99). Gwyddwn i hwnnw gael ei eni’n fy mro innau – yn ardal Corris, plwy’ Talyllyn. Doedd dim amdani felly ond ymchwilio i’w fywyd a’i waith.

Roeddwn wedi clywed fod ‘yr Eos’ yn gerddor yn ogystal â bardd. Roedd ‘Aled a Reg’ wedi recordio cân o’i eiddo – ‘Chwifio’r Cadach Gwyn’ ar ddisg feinyl ‘45’ tua diwedd y 60au. Gan mod i’n canu dipyn i gyfeiliant fy gitâr yr adeg honno, euthum ati i lunio alaw ar eiriau ‘Bugeiles yr Wyddfa’, er i mi glywed bod llawer o ganu ar un y cyfansoddwr ei hun wedi bod yn ystod dyddiau a fu. Ymhen rhai blynyddoedd, fe’i haddasais ar gyfer Parti Meibion Dyfi i ddechrau, ac yna Feibion Prysor. Mae i’w chlywed ar dâp sain a recordiwyd gennym yn nechrau’r 1990au – gyda llun o ferch ifanc ddel o Gwm Prysor (Manon yr Hendre) ar y clawr:

Mi gwrddais i gynt â morwynig
Wrth odre yr Wyddfa wen,
Un ysgafn ei throed fel yr ewig
A’i gwallt fel y nos am ei phen;
Ei grudd oedd fel y rhosyn,
Un hardd a gwên ei gwawr
Yn canu cân, a’i defaid mân
O’r Wyddfa’n dod i lawr:

“Eryri fynyddig i mi,
Bro dawel y delyn yw,
Lle mae’r defaid a’r ŵyn
Yn y mwsog a’r brwyn,
A’m cân innau’n esgyn i fyny,
A’r garreg yn ateb i fyny
O’r lle mae’r eryrod yn byw.”

Flynyddoedd wedi cyflwyno’r traethawd ymchwil i’m tiwtor, y diweddar annwyl Carwyn James, bu i mi sylweddoli mai i dyddyn fy hen, hen, hen daid, Evan Williams, Cwmeiddaw (1789-1851) yr aethai’r ‘Eos’ yn llaw ei dad i’r ‘Ysgol Sabothol’.


Wrth bori ar lein drwy swp o hen bapurau Cymreig y diwrnod o’r blaen, cefais fodd i fyw. Gwyddwn mai William ac Elizabeth Jones oedd enwau tad a mam ‘yr Eos’, ond nodwyd mai ei daid – tad ei fam, oedd gŵr o’r enw ‘Richard Evan, Maesybwlch’. O ddeall hynny, gwyddwn mai gwraig hwnnw oedd Ann Thomas – merch Thomas Robert (1734-95) a Sarah Prys (1736-1818), Llwyn Dôl Ithel, Talyllyn. Roedd Ann, nain ‘yr Eos’ felly’n chwaer i’m hen, hen, hen nain, Lowri Dafydd, Dolydd Cae, Talyllyn (1761-1844). Roeddwn o’r un llinach â’r ‘Eos’ felly, oedd yn gyfyrder i ‘Nain Dre’ Ap Hefin ac i Richard Owen, Bronygog, Corris (1842-1909) – fy hen daid innau!

Aeth yr Eos ymlaen i wneud enw iddo’i hun fel bardd a cherddor. Bu’n gorfeistr Cadeirlan Llanelwy o 1863 hyd 1878, ac enillodd yn yr Eisteddfod Genedlaethol sawl tro am gyfansoddi ‘cantawdau’ – gan lunio’r libreto a’r gerddoriaeth. Ym Mhrifwyl Llandudno (1864) yr enillodd am ei gantawd ‘Y Mab Afradlon’, ac mae’n debyg i’w gantawd ‘Owain Glyn Dŵr’ ddod yn un tra enwog yn ei dydd:

Wele seren y Brython yn fflamio,
Wele faner y nefoedd, yn awr,
Dros gyfiawnder a rhyddid yn chwifio,
Drwy dywyllwch y nos, wele wawr!
Wele faner y Ddraig yn cyhwfan
Fel yn arwydd i gedyrn y gad
Fod y gelyn ar faes y gyflafan
Yn cyhoeddi dialedd a brad.

Tybed a oes copi o’r gantawd hon ar gael i Gwmni Opra Cymru ei hystyried rhyw dro!
----------------------------------------

Gallwch ddilyn y  gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Clychau -faint o'r gloch?

Bu colofn Stolpia yn trafod Clychau fwy nag unwaith. Yn rhifyn Ebrill eleni, roedd Pegi Lloyd Williams yn trafod yr un pwnc. Dyma rannu addasiad o'i hysgrif hi.

Wrth drafod ‘Awr Fawr Galan’ yn rhifyn Mawrth, roedd Tecwyn V. Jones yn dwyn sylw at ddweud yr amser wrth ‘y gloch’ yng Nghymru a’r ‘clock’ yn Saesneg.  Ni fu i mi erioed feddwl am darddiad y gofyn “faint ydi hi o’r gloch” sydd o’i gyfieithu yn gofyn “how much is it from the bell” nes i mi bori yn y llyfr ‘Gweithiau Gethin' (1884) gan Owen Gethin Jones, wrth chwilio a chwalu am hanes y clochyddion cyn iddynt fynd yn angof llwyr. (Gweler ‘Hen Glochyddion Cymru’ Gwasg Y Lolfa 2011).

 "I liaws o eglwysi hynaf [Cymru], roedd rhaff y gloch ar yr ochr allan i’r Clochdy a byddai llwybr gwastad llyfn oddi wrth y rhaff at y Deial. Ar yr hon yr oedd rhif nodau, yn dangos yr amser drwy dywyniad yr haul dros y llethr fys, yr hwn oedd a’i gyfeiriad o’r de i’r gogledd, yr un ffordd a thalcen yr eglwys lle safai y gloch”.  

Ai Owen Gethin Jones ymlaen i egluro y byddai’n rhaid i’r clochydd ‘druan ŵr’ wylio’r deial yn ofalus o dywyniad haul a rhoi tonc ar y gloch ar yr awr.

Cloc haul. Manylion isod*

Cloc Haul oedd enw arall ar y deial, ac mae’r cloc haul sydd yn sefyll drws nesa i Gapel y Bedd, ger Eglwys Sant Beuno, Clynnog yn dyddio rhywle rhwng y 10fed neu 12fed ganrif medda nhw.  Cyflwynodd David Wilson, Nefyn, deial o’i waith ei hun a’i osod ym mynwent Llandygai.  Os deuai cwmwl neu dywydd drwg i guddio’r haul yna byddai gan y trigolion ‘wydryn a thywod ynddo o’r enw AWR a thorid y pen arall i lawr bob tro y clywid y gloch, a byddai y tywod wedi rhedeg pob llychyn drwy y chwiw dwll oedd yn ei ganol yn gywir cyn y clywid y gloch drachefn’. 

Gwyddwn am yr ‘hourglass’ wrth gwrs, ond erioed wedi meddwl pam ein bod yn dweud ‘mae yn chwarter i neu chwarter wedi’, hynny ydi yr ‘I’ nes y canai’r gloch yr awr nesaf, a'r ‘wedi’ i ddynodi ei bod wedi canu, a hynny i fyny i’r hanner awr cyn dod yn ôl i’r “I”..

Yng Nghadeirlan Tŷ Ddewi mae cloch efo arysgrif “A’R GLOCH YN RHIFO ORIAU’R DYDD I BEN”  ac mae hyn yn ein hatgoffa am ‘GRAYS ELEGY’ – “The curfew (h.y. yr hwyrgloch) tolls the knell of parting day” a’r cyfieithiad “Dacw ddolef y ddyhuddgloch yn oer ganu cnul y dydd”.

Mae cylch o wyth cloch yn Eglwys y Santes Fair, Dolgellau, ac ar y bedwaredd mae’r arysgrif MYFI YW’R NAW GLOCH (John C. Eisel).

[*Llun gan Michael Trolove, wedi'i drwyddedu dan Creative Commons Wicipedia.]
-------------------------------------------------

Dilynwch erthyglau CLYCHAU Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Stiniog a’r Rhyfel Mawr -Dwrn Dur yr Almaen

Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf.

Ar 22 Ebrill 1916, gwelid mwy o luniau o filwyr o'r ardal oedd yn gwasnaethu gyda'r fyddin ar dudalennau'r Rhedegydd. Yr oedd nifer ohonynt wedi eu dyrchafu yn Is-gorporal/Corporal/ Sarjant.  Daeth gwybodaeth hefyd bod Abraham Jones, Tanygrisiau a William Humphreys, Manod, dau o griw'r 'Meinars', adref am gyfnod o seibiant o'r ffosydd.

Ymysg y llythyrau a gyhoeddwyd ar y tudalennau oedd un gan filwr o Lan Ffestiniog, Ned Evans, Clogwyn Brith, oedd gyda'r Gatrawd Gymreig yn Ffrainc. Roedd ei eiriau athronyddol yn cychwyn megis

'Yr wyf am geisio  ysgrifennu yma atat yn Gymraeg, yn unol a dy gais...Yr ydym yn nghanol rhuadrau y magnelau. Yr un haul sydd yn tywynnu arnom ni ag sydd yn tywynnu ar ardal dawel Ffestiniog...Carwn i ti weled y fath ddyfeisiadau erchyll a chreulawn sydd ganddynt tuag at ddinystrio bywydau dynol...'

Diddorol oedd darllen canlyniadau Eisteddfod Capel Seion a gynhaliwyd yn ystod mis Ebrill 1916, a darganfod mai Hedd Wyn ddaeth yn gyntaf ac yn ail ar y gystadleuaeth cyfansoddi englyn coffa i Lefftenant Deio Evans, Plas Meddyg. Diddorol hefyd oedd gweld yr englyn buddugol mewn print, a sylweddoli nad hwn yw’r englyn adnabyddus sydd ar gofeb i Deio, sydd wedi ei lleoli ar ben Carreg Defaid, ger yr Ysbyty Coffa. Dyma'r englyn buddugol yn Seion, a ddaeth â'r wobr gyntaf i 'Pro Patna' - ffugenw'r bardd buddugol, Ellis Humphrey Evans, Hedd Wyn:

O'i wlad aeth i warchodfa lom - Ewrop,
    Lle mae'r byd yn storom,
A'i waed gwin yn y drin drom   
Ni waharddai hwn erddom.

Yn ogystal â'r testun uchod, roedd cystadleuaeth am gasgliad o benillion er cof am Deio wedi ei gosod gerbron beirdd y fro yn yr un eisteddfod. Bryfdir, y bardd toreithiog o'r Blaenau ddaeth yn fuddugol gyda cherdd hirfaith, ddeuddeg pennill.

Dair wythnos yn ddiweddarach, ar 13 Mai, cyhoeddodd Y Rhedegydd, yn y Golofn Farddoniaeth, englyn arall gan Hedd Wyn i goffáu Deio Evans.

Y tro hwn, gwelodd yr englyn sydd ar gofeb Deio ar Garreg Defaid olau dydd ar dudalennau'r wasg Gymreig am y tro cyntaf.

Tybir i'r bardd o Drawsfynydd benderfynu nad oedd yr englyn buddugol yn Seion i fyny i'w safonau arferol, ac iddo gyfansoddi un newydd, sydd mor adnabyddus inni i gyd.

Er i ambell un awgrymu mai englyn coffa ar gyfer milwr arall oedd hwn gan Hedd Wyn yn wreiddiol, mae'r hyn a ddaeth i'r wyneb ar dudalennau papur wythnosol cylch 'Stiniog ar y dyddiad hwn yn brawf pendant mai er cof am Deio y cyfansoddwyd yr englyn.

Mae ychydig wahaniaeth yn yr englyn sydd ar y gofeb a'r un a welir yn y papur, a’r cyfan yn sillafiadau’r cyfnod.
   
Ei aberth nid el heibio, a'i wyneb
    Anwyl nid a'n ango,
Er i'r Almaen ystaenio
Ei dwrn dur yn ei waed o.

Cofeb Carreg Defaid. Lluniau: Paul W, 31 Mai 2016

Un arall a gynigiodd lunio englyn coffa i Deio oedd y bardd a'r llenor adnabyddus o'r Blaenau, J.W.Jones. Dyma ei ymgais yntau:

I'r Diweddar Lieut. D.O.Evans, Llys Meddyg.

Ni ddaearwyd ei ddewrach, ail iddo
    Ni laddwyd, na'i harddach;
Llem bicell i 'mron bellach
Ydyw byw heb Deio bach.

Yn gynnar ar ddechrau'r rhyfel derbyniwyd noddedigion o Wlad Belg mewn sawl cymuned ym Mhrydain, gan gynnwys ardal 'Stiniog. Ffoaduriaid rhag y brwydro ffyrnig oedd y rhain, wedi i filwyr yr Almaen ymosod ar y wlad fechan. Cafwyd adroddiad yn y papur lleol ar 22 o Ebrill 1916 am ddau deulu Belgiaid yn ymadael o Danygrisiau, ac wedi cael lloches ers rhai misoedd yno.

Roeddynt yn cychwyn o'r Blaenau gyda'r trên wyth y bore am Lundain.  Fel y gellid disgwyl mewn bro mor gymdeithasol â hon, roedd canmoliaeth fawr i'r croeso a gafwyd gan y noddedigion hynny, fel y dywed y gohebydd:

Y maent wedi derbyn caredigrwydd nid bychan oddi ar law boneddigesau a boneddigion yr ardal, ac Eglwys Carmel, er y dydd cyntaf y daethant yma, ac y mae yn glod i'r rhai cyd wedi cyfrannu yn haelionus tuag at eu cynnal, ynghyda dodrefnu y tŷ yn dwt a destlus iddynt, ac nis gallent byth eu anghofio.

---------------------------------------------------

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.