Penblwydd Hapus Llafar Bro!

Erthygl dudalen flaen rhifyn Hydref 2015, gan Tecwyn Vaughan Jones. 

Llafar Bro yn 40 oed y mis hwn!
Cyhoeddwyd y rhifyn cyntaf ym mis Hydref 1975 - digwyddiad hanesyddol yn wir gan mai dim ond chwe phapur bro arall oedd yng Nghymru ar y pryd a’r rheini newydd gychwyn (erbyn heddiw mae 59 ohonynt ledled Cymru ac un yn Lloegr).

Roedd Llafar Bro yn un o’r papurau oedd yn gosod y safon o fewn mudiad poblogaidd hwn i sefydlu papurau bro Cymraeg yng Nghymru. Pris y copi cyntaf oedd 7 geiniog, ac am 50c heddiw mae’n dal i fod ymysg y papurau bro rhataf yn y wlad. Roedd cyhoeddi papur bro bryd hynny yn waith llafurus a dibynnai’n arw ar wirfoddolwyr a helpwyr o bob math. Rhaid wrth dîm i osod y papur ac mae Dafydd Roberts yn son yn y rhifyn hwn [i ddilyn yn fuan ar y wefan- Gol.] am y gwaith manwl hwnnw. Roedd angen rhaniad llafur sylweddol … roedd pawb a’u swydd a bryd hynny roedd fflyd o ddosbarthwyr oedd yn mynd rownd y tai yn gwerthu.

Mae’r papur yn dal angen dosbarthwyr ym mhob cwr o’r ardal gan mai hon yw’r ffordd orau i werthu a chael y papur i sylw’r ardalwyr. Bellach mae’r wasg yn gosod y papur a does dim rhaid torri gyda siswrn na gludo a phastio. Diolch i’r unigolion hyn am eu gweledigaeth, eu menter a’u hyder. Bellach mae’r deugain mlynedd o Lafar Bro, sef 443 o gopïau, yn gofnod pwysig o hanes cymdeithasol y dref a hir y pery i gyhoeddi y deunydd hwn a ddaw i law yn fisol a da chi bobl y Fro hon cyfrannwch fel y mynnoch, papur y bobl ydy o o hyd. Mae'n cynnig gwledd o ddarllen drwy gyfrwng y Gymraeg, ein hiaith a’n hetifeddiaeth hynod werthfawr.

Ysywaeth mae nifer o arloeswyr 1975 wedi ein gadael ond isod cyhoeddwn y golygyddol cyntaf (geiriau proffwyd oedd reit agos at ei le!) a rhestrwn enwau'r swyddogion cyntaf.  TVJ


Llywydd: Ceryl Wynne Davies; Ysgrifennydd: Merfyn Williams; Trysorydd: John R. Jones; Golygyddol a Gohebwyr - Blaenau: Emlyn Williams, Bryn Myfyr; Tanygrisiau: Elwyn Griffiths, Trawsfynydd: Trefor Humphreys; Llan: Gloria Davies; Manod: Marian Roberts (sy’n dal i gasglu newyddion Manod heddiw a llongyfarchiadau mawr iddi hi! Roedd Marian a’i phriod Dafydd yn ddau o sefydlwyr y papur)

Hydref 1975
"Wel, dyma fo, y rhifyn cyntaf o LLAFAR BRO. Wedi nosweithiau o drin a thrafod; o drefnu a chynllunio, rhannu’r fro a chael dosbarthwyr, caiff y pwyllgor deimlad o foddhad wrth godi’r copi cyntaf o’i wely. 

Mae eisoes hanner dwsin o bapurau misol Cymraeg wedi eu cychwyn yng Nghymru, a hynny yn ystod y flwyddyn, ac mae eraill ar y gweill. Cawsant i gyd gefnogaeth dda, cefnogaeth sy’n cynyddu gyda bob rhifyn. Gyda rhai eithriadau, ieuenctid sydd yn ymdeimlo a’r angen am gyhoeddiadau o’r fath, a hwy yw’r gweithwyr. Mae’r un peth yn wir am LLAFAR BRO. Os bydd gweithgarwch yr ieuenctid hyn yn gyfartal i’w brwdfrydedd, bydd oes hir i’r papur misol hwn. 

Diau fod y cyhoeddiadau hyn yn anghenraid amserol. Bu farw peth wmbredd o bapurau oedd yn rhoi newyddion lleol, lleol. Prin y gellir disgwyl i bapurau newyddion sy’n gwasanaethu hanner y wlad a mwy, allu rhoi sylw manwl i ddigwyddiadau bro (dibwys iddynt hwy) a phrin y cyhoeddent erthyglau na llythyrau am ddigwyddiadau nad ydynt o ddiddordeb i neb dros orwel eu bro. Ond y maent yn bwysig i’r FRO. A dyna pam y credwn y bydd cip ar y papur hwn. 

Mae lle i gredu bod mwy wedi gadael y Blaenau a’r Cylch yn ystod y deng-mlynedd- ar-hugain diwethaf, a hynny o orfod, nag a adawodd unrhyw dref o’i maint yng Ngogledd Cymru, ac awn ar ein llw y bydd 99 y cant o’r cyfeillion hynny am brynu’r papur, am nad yw cariad at, na diddordeb yn, eu bro enedigol yn oeri yn eu calonnau byth. 

Lle felly yw’r fro hon, o Drawsfynydd i Dalwaenydd - gallant hwy fynd o’r fro, ond â’r fro ohonynt hwy byth. A welsoch chi sticeri’r ceir? ‘Cefnogwch Llafar Bro’.  Babi newydd yw hwn, ac fel pob baban mae am fynnu ei le ar yr aelwyd, a phwysicach na hynny, mae pob baban yn tyfu o fis i fis, nes dod i’w lawn dwf. Dyna, mi obeithiwn fydd tynged LLAFAR BRO."

Gwynfyd -natur yr hydref

Erthygl arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a chrwydro'r fro.
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1997, yr olaf yn y gyfres.

Fel fi dwi'n siwr fod llawer wedi mwynhau cacen blât fwyar duon bellach, a dwi wedi bod yn ddigon lwcus i dderbyn pot o jam eirin duon bach blasus iawn eto eleni, yn ogystal â madarch gwyllt o Gwm Prysor.

Gall hyn ond golygu un peth wrth gwrs, - ydi, mae'r haf drosodd!

Mae'r dail eisioes wedi dechrau cochi ar goed castanwydd y meirch Bronturnor (Maentwrog) a chyn hir mi fydd y coed i gyd yn crino hefyd. Siomedig y bu hi am löynod byw acw yr haf yma, ac oni bai am yr ychydig ddyddiau cynnes a gafwyd ym mis Medi, mi fyddai wedi bod yn ddigalon iawn.

Ar ddydd Sul, y 7fed o Fedi cododd yr haul i ddenu ieir bach yr haf allan o'r diwedd ac 'roedd degau yn torheulo ar gerrig wal y tŷ ac yn bwydo ar flodau piws y buddleia. Roedd dau was neidr gwahanol, y picellwr cyffredin a'r gwesyn glas hefyd yn hedfan yn ôl-a-'mlaen yn awdurdodol a gorffwys o bryd i'w gilydd ar y twmpath coed tân.

Ar dalcen y stryd mae pwt o ardd ac ar bob pen iddo y p'nawn bwnnw oedd robin goch, y ddau am y gorau yn canu i'r byd a'r betws. Waeth be ddywedith neb am rinweddau adar yr haf, mae'r hen robin efo ni drwy'r gaeaf, yn aml yn canu yn yr hwyr a ben bore. Hefyd yn yr ardd, yn ddyddiol mae'r fwyalchen, sy’n manteisio ar ffrwythau'r perthi. Yma mae'r ddraenen wen, ysgawen a cotoneaster yn drwm o aeron yn ogystal â'r eirin duon a'r mwyar, i gyd o fewn llatheni i'w gilydd.

Ac mae'r titws bellach wedi dechrau dod yn rheolaidd i weld os oes cnau neu friwsion wedi eu rhoi a11an iddyn nhw. Mae'r eiddew yn blodeuo ar byn o bryd hefyd ac yn ffynhonnell bwysig o fwyd i gannoedd o wenyn, cacwn a phryfetach eraill. Yn eu tro, mi fydd y blodau rhyfedd yma yn troi yn aeron du a fydd yn fwyd nes ymlaen i sawl aderyn.

Rhywbeth arall dynnodd fy sylw oedd y lindys a welir yn y llun.

Lindys gwalchwyfyn yr helyglys ydyw, creadur digon dychrynllyd, tua 3 modfedd o hyd ac arno 2 bar o lygaid ffug sy' n chwyddo pan mae dan fygythiad er mwyn dychryn darpar fwytwyr!

Mae ar y lindys hefyd bigyn miniog ar ei ben ôl sydd yn nodweddiadol o'r teulu yma.

Croesi llwybr oedd y lindys oddi wrth yr helyglys y bu’n fwyta, mwy na thebyg er mwyn paratoi am ei drawsnewidiad i chwiler. Mae'r gwyfyn hyfryd pinc a gwyrdd yma i'w weld yn yr haf yn bwydo ar flodau gwyddfid tra ar yr adain. [Llun mewn erthygl o fis Awst]

---------------------------------------------
 Lluniau PW.
Awdur cyfres Gwynfyd oedd Paul Williams. Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Rhod y Rhigymwr -Hafau Meifod

Iwan Morgan yn dychwelyd i Faldwyn eto'r mis yma.

Bu Awst yn fis prysur. Cafodd Alwena a minnau fordaith hynod gofiadwy o gwmpas Ynysoedd Prydain yng nghwmni’n ffrindiau, Bryn a Gwenan a Phil a Janet, ac yn syth ar ôl dychwelyd bron, daeth Eisteddfod Meifod, lle cefais y fraint unwaith eto o feirniadu’n yr adran Cerdd Dant.

Ar y Sul cyntaf, cafwyd 41 yn cystadlu ar yr unawd o 12-16 oed, pryd y gofynnwyd i’r datgeiniaid gyflwyno cerdd gan Linda Griffiths (Plethyn). Un o gyffiniau Meifod ydy Linda, wrth gwrs, a cherdd yn nhafodiaith Maldwyn a de Meirionnydd ydy ‘Lle ti’n dod o?’ Addaswyd fersiwn ar gyfer mab a merch – neu ‘cog’ a ‘lodes’ fel y nodir. Gan mai yn y dafodiaith honno y cafodd Alwena Roberts, fy nghyd-feirniad a minnau ein dwyn i fyny ynddi, hwyrach mai addas oedd fod trefnydd yr Eisteddfod wedi rhoi’r gystadleuaeth i ni’n dau i’w thafoli. 
  

Llun gan Delyth Lloyd

Roedd y safon yn uchel, a’r un a ddaeth i’r brig oedd Modlen Alun, Bryniau Defaid, Ysbyty Ifan.

Roedd dydd Gwener, y 7fed o Awst yn un lloerig o brysur i mi, ond yn un hynod bleserus a chofiadwy. Cefais fy nerbyn i’r wisg werdd yng ngorsedd y beirdd am 11 o’r gloch, ac wedi seremoni urddasol a threfnus, rhaid oedd rhuthro i lawr i’r Pagoda i ragwrandawiad y corau cerdd dant, a’r partïon – 6 ohonyn nhw – yn syth wedyn!

Fel y nodais, wrth draddodi’r feirniadaeth ar y corau o’r llwyfan oddeutu 4 o’r gloch, mae tua 150 o ferched yng nghyffiniau Llangwm a Dinbych yn freintiedig iawn yn cael eu meithrin i gyflwyno cerddi i gyfeiliant y tannau gan ddwy arbenigwraig, sef Rhian Jones a Leah Owen – dwy sydd â gwir weledigaeth a gwir ddisgyblaeth, a dwy sy’n gwneud cymaint i gyfoethogi’n diwylliant yn eu hardaloedd.

Y dasg a osodwyd i’r corau oedd cyflwyno detholiad o Awdl ‘Y Ffin’ gan y diweddar Gerallt Lloyd Owen ar y gainc ‘Seiriol’ gan Gwennant Pyrs. Detholiad Gerallt ei hun ydyw, o’r awdl a enillodd iddo gadair Eisteddfod Powys, pan gynhaliwyd hi yn Llanrhaeadr ym Mochnant yn ôl yn 60au’r ganrif ddwytha. Dydy’r awdl gyfan erioed wedi ei chyhoeddi, ond llwyddodd fy nghyd-feirniad, Owain Siôn i gael gafael arni.

Mae’r awdl yn ymwneud â’r rhan ddwyreiniol honno o Gymru sy’n ‘ffin’ rhwng Powys a Sir Amwythig – rhan o’r wlad a welodd drais a gormes yn ôl yn y seithfed ganrif pan gipiwyd ‘Pengwern’ gan Offa, brenin Mercia – digwyddiad a goffeir yn y cerddi enwog sy’n adnabyddus i ni heddiw fel ‘Canu Llywarch Hen’.

Cyfeirio at y ‘gelyn ysgeler’ ac aberth y ‘gwŷr eofn’ fu’n ‘amddiffyn’ y tiroedd hyn a wna Gerallt, ac yn gorchymyn ar i ni fel cenedl sefyll yn gadarn dros gadw tir y ffin rhag cael ei ysbeilio ymhellach.
Dyma farddoniaeth a nodweddir gan ymdeimlad cryf o Gymreictod a phwyslais ar etifeddiaeth y Cymry i’w hamddiffyn.

Fel y clywsom yn ddiweddar, ar achlysur cyhoeddi ‘Y Gân Olaf’, roedd Gerallt yn gyndyn o ryddhau nifer o gerddi a gyfansoddodd o’i afael, a hynny, mae’n siŵr, am ei fod yn gymaint perffeithydd. Cyn belled â bod yr awdl arbennig hon yn y cwestiwn, credaf fod rhannau ohoni’n braenaru’r tir ar gyfer y campweithiau a welwyd yn ddiweddarach, sef, ‘Cerddi’r Cywilydd’ (Cadair yr Urdd, Aberystwyth 1969) ac Awdl ‘Cilmeri’ (Cadair Prifwyl Abertawe 1982). Cynhwysaf y detholiad i ddarllenwyr y golofn gael ei fwynhau.

Ar hyd erwau di-orwel Amwythig
‘Does ond myth o awel,
A thir mwyn y llaeth a’r mêl
Yn ddi-ddigwydd o ddiogel.

Ai yma y bu’r gaea’ gynt,
A’r drin yn rhu’r dwyreinwynt?
Un bedd diddiwedd oedd hi,
Un llinach yn ei llenwi.
Bu gwrid ar wyneb ei gro,
Hil Llywarch yn ei lliwio.

Yr henwr oedd ddewr unwaith a welaf
Ar orwelion eilwaith;
Yr hen ŵr chwyrn ei araith
Heddiw’n llesg a’i ruddiau’n llaith.

“Gelyn ysgeler sydd yn ein herwau,
Lluman gwŷr eraill ym min gororau;
Am hynny, dos, mae heno dy eisiau,
Amddiffyn derfyn â min dy arfau;
Yn adwyon y deau boed dy lid
Yn gyrru gwrid drwy gerrig y rhydau!”

Ai yma y bu ha’ fy hil,
A nodd yr hedyn eiddil?
Gaeaf hir aeth i gof hon,
Eira i’w gwythi oerion.
Ai fan hyn ‘roedd eofn wŷr
I’w ffin yn amddiffynwyr?

Wedi hen warth mae breuddwyd nerthol,
Wedi hir orwedd, cerdded arwrol;
Ar fin y bwlch terfynol mae gwerin
Yn ail greu ffin ar ddelw’i gorffennol.

Diolch i Owain Siôn ac Elen Ellis, trefnydd yr Eisteddfod, cefais fod yn bresennol ar y llwyfan yn fy ngwisg orseddol i fwynhau defod y cadeirio. Dyfarnwyd cadair hardd Prifwyl Maldwyn a’r Gororau i’r Dr Hywel Griffiths, am awdl neu ddilyniant o gerddi mewn cynghanedd gyflawn ar y testun ‘Gwe’.

Drwy gyfres o olygfeydd, mae’r cerddi’n ‘pendilio rhwng y presennol a’r gorffennol,’ yng ngeiriau Mererid Hopwood, un o’r tri beirniad. Ceir yma daid ar ei wely angau, sy’n cofio’n ôl i gyfnod y Rhyfel Cartref yn Sbaen (1936-39). Ymysg ei themâu, clywn am ‘y cyswllt a fu rhwng y Cymry a’r Sbaenwyr, a’r cydymdeimlad brawdol a arweiniodd gymaint i ymladd yn erbyn Ffasgaeth.’ Os nad ydych eisoes wedi gwneud hynny, ewch ati i’w darllen a’u gwerthfawrogi. Fel y noda Mererid, byddwch yng nghwmni ‘bardd y llinellau grymus a’r corddwr anesmwyth.’

Mae Hywel yn ddarlithydd yn Adran Daearyddiaeth a Gwyddorau Daear, Prifysgol Aberystwyth. Cafodd Alwena a minnau’r fraint o’i gyfarfod yn Neuadd Pritchard-Jones, Prifysgol Bangor, yn gynharach eleni, gan mai ef a ddyfarnwyd yn enillydd ‘Gwobr Goffa Eilir’ gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol.
-----------------------------------


Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2015. Gallwch ddilyn cyfres Rhod y Rhigymwr efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Ymwelydd o Rawson

Parhau'r gyfres yn nodi canrif a hanner ers taith y Mimosa. Y tro hwn, pwt o hanes gan Bedwyr Gwilym, am ymwelydd o Rawson i Stiniog yn ystod yr haf.

Cyrhaeddodd Nanci Jones y Blaenau ar ôl cyfrannu at gynhadledd ryngwladol, ‘Y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia, 1865–2015’ yng Nghaerdydd, fel siaradwraig.

‘Roedd Nanci ymysg y rhai oedd ar Fehefin, 2ail yn gwylio’r seremoni trefeillio yn fyw o theatr José Hernández yn Rawson. Ar ôl gwylio’r seremoni, penderfynodd Nanci bod rhaid iddi ymweld â’r dref ar ôl mynychu’r gynhadledd.

Dywedodd Nanci -sy’n rhugl yn y Gymraeg ac yn byw a gweithio yn Rawson fel athrawes Sbaeneg- y byddai’n barod i helpu hybu’r cyswllt rhwng ysgolion wedi iddi ddychwelyd adref.

Diolch Nanci, edrychwn ymlaen i glywed gennych eto.

Nanci a Bedwyr wedi bod yn darllen Llafar Bro  Gorffennaf, efo’i brif bennawd yn ddwyieithog am y tro cyntaf erioed er mwyn dathlu’r berthynas rhwng ‘Stiniog a Phatagonia.
 

¡Croeso!
Mae nifer o gyfeillion newydd wedi ymuno â'n cynulleidfa yn ddiweddar oherwydd cyfres '150 Patagonia'. Croeso atom bawb, a chofiwch yrru sylwadau a newyddion!

--------------------------------

Dilynwch holl erthyglau 150 Patagonia gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Cloddio Cwmorthin

Diweddariad ar brosiect Cwmorthin gan Mel ap Ior Thomas, gyda Marian Roberts, o rifyn Medi 2015.

Yn ystod y flwyddyn diwethaf bu aelodau Cofio Cwmorthin yn brysur gyda Chynllun Cwmorthin.  Er gwaetha tywydd gwael yr haf, gyda chymorth ein partneriaid -Antur Stiniog a D&C Jones Cyf, aeth y gwaith o ddiogelu'r tai a'r capel rhagddo'n dda.  Cwblhawyd y gwaith capio ar Tai Llyn, Capel Tiberias, Capel y Gorlan, Stablau Rhosydd a Tai Conglog.  Tociwyd y coed o gwmpas Plas Cwmorthin er mwyn rhwystro rhagor o niwed i'r adeilad.  Capio waliau Cwmorthin Uchaf yw'r cam nesaf.

Dan oruchwyliaeth Bill Jones codwyd pont Wyddelig er mwyn cerdded heb wlychu o ffordd Conglog i'r Plas. Ef hefyd yw Archeolegydd y Cynllun, a than ei gyfarwyddyd bu rhai o aelodau Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog yn cloddio yn Rhif 2 Tai Llyn.

Bydd lluniau o'r gwaith i'w gweld yn fuan ar wefan Cofio Cwmorthin*. Gwelir rhai eisoes ar dudalen gweplyfr y grŵp. (Roedd llun yn rhifyn Gorffennaf Llafar Bro hefyd wrth gwrs).

Gwnaed archwiliad hefyd y Rhif 13, ac yn ddiddorol iawn darganfuwyd dau, o bosibl tri, sgerbwd anifail yno – un tu ôl i'r lle tân, a'r llall o dan yr aelwyd. Mae'r esgyrn 'nawr yn cael eu harchwilio gan arbenigwyr milfeddygol.  Os gŵyr darllenwyr an unrhyw draddodiad o gladdu anifail yn y modd yma, cysylltwch â ni os-gwelwch-yn-dda ar infoATcwmorthinDOTcom neu adael nodyn yng Nghanolfan Antur Stiniog ynghanol y dre’.

Yn ystod y flwyddyn dangosodd amryw o ymwelwyr ddiddordeb yn y cynllun wrth gerdded heibio, gan gymeradwyo'r gwaith.  Unwaith y cwblheir y gwaith ar y fferm caiff y ffordd i Conglog
ei glanhau ar gyfer cerddwyr.  Achosodd tywydd gwael yr haf lifogydd difrifol a ffosydd wedi cau, gan greu wyneb mwdlyd eitha peryglus ar y ffordd.

Tai Conglog. Lluniau -Mel ap Ior

Fel Arweinydd y Cynllun hoffwn ddiolch i Tir a Môr a CAE am eu grantiau sylweddol, ac i bawb a gyfrannodd mor hael i'r cynllun.

Credaf y bydd digon o gyllid i orffen y gwaith capio, ond bydd angen codi rhagor o arian i wella cyflwr y llwybrau yn y Cwm.

Hoffai Cofio Cwmorthin hefyd ddiolch i Dilys Jones, Cae Clyd, am rodd o £25 at yr achos er côf am ei gŵr Griff. Diolch o’r galon i chi Dilys.

-------------------------------




*Gwefan Cofio Cwmorthin (Dim cysylltiad gyda Llafar Bro)

Stolpia -Hen Bapurau Newydd

Erthygl o gyfres Steffan ab Owain, y tro hwn yn edrych ar rai o bapurau newydd eraill y fro.Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn 250, Mawrth 1998.
 
Hen bapurau newydd ‘Stiniog.
Dyma ‘Llafar Bro’ wedi cyrraedd Rhifyn 250, ynte? Llongyfarchiadau iddo .... a bydded i lawer iawn o rifynnau ohono ymddangos eto. Rwan, dyliwn ni sydd o gylch yr hanner cant oed yma a throsodd gadw mewn cof nad yw’n pobl ifanc yn cofio papur wythnosol diwethaf ‘Stiniog heb son am y rhai a ddiflannodd gyda’r deinosoriaid. Felly, rhoddaf ychydig o hanes yr hen newyddiaduron wythnosol a ymddnagosodd o weisg ein tref i chi isod.

W. Lloyd Roberts, cyd sylfaenydd Y Rhedegydd

Dechreuaf gyda’r un cyntaf ... ac yn wir, yr un a barhaodd hiraf.

Yn ddiau, y mae’r mwyafrif ohonoch wedi clywed amdano – os nad ydych wedi gweld copi ohono ... ie, ‘Y Rhedegydd’.

Daeth y papur Cymraeg a Radicalaidd hwn allan gyntaf yn 1878 a bu’n rhedeg am lawer blwyddyn, ac hyd at y flwyddyn 1951.

Darllener Rhamant Bro, 1992 os am fwy o’i hanes.

Y newyddiadur nesaf i’w ddilyn oedd ‘Y Gwir’ yn 1889, ac yna yn 1891 daeth ‘Y Chwarelwr’ allan o wasg Humphrey Evans. Taid y brodyr Evans, Gwasg y Faner oedd y gŵr hwn. Ni pharhaodd y ddau yma ddim mwy na rhyw flwyddyn neu ddwy, fodd bynnag.

Erbyn diwedd y ganrif, sef yn 1899 daeth newyddiadur arall allan o wasg Thomas Williams. Enw hwn oedd ‘Y Glorian’, ac o beth gasglais, bu yn cylchredeg hyd at tua 1916. Gwelodd degawd cyntaf yr ugeinfed ganrif cymaint a phedwar papur newydd wythnosol yn ymddangos o weisg ‘Stinog ... h.y. ar wahan i’r Rhedegydd a’r Glorian, cofiwch.

Yn y flwyddyn 1903 daeth Lewis Davies a phapur o’r enw ‘Y Gloch’ allan o’i wasg yn y ‘Co-operative Buildings’, lle bu’r Clwb Sboncen rai blynyddoedd yn ôl. Yna, yn 1906 daeth Thomas Williams ac ail bapur allan o’i wasg brysur sef ‘Yr Arweinydd’.

Cofier, roedd y gweisg hyn yn argraffu llyfrau, pamffledi, rhaglenni a thocynnau, a.y.b. yn ogystal.

Gwelodd y flwyddyn 1908 bapur newydd o’r enw ‘Yr Aelwyd’ yn cystadlu yn galed yn erbyn y pedwar arall. Hyd yn oed gyda phoblogaeth o ddeng mil o bobl methaf a deall sut yr oedd Lewis Davies yn disgwyl i hwn werthu digon i gadw’i ben uwchben y dŵr ... oherwydd o beth welwn i, nid oedd ddim gwahanol i’r un o’r lleill!

Pa fodd bynnag, erbyn diwedd y ddegawd cyntaf, sef oddeutu 1910 ymddangosodd ‘Y Gwyliedydd Newydd’, eto o wasg Lewis Davies, Credaf i’r Aelwyd a’r Arweinydd barhau tan tua 1915/1916, ond bu i’r Gloch ddarfod ychydig flynyddoedd cyn hynny. Serch hynny, ail-ymddangosodd Y Gloch ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, oddeutu 1922, mi gredaf, a pharhaodd tan tua 1936.

Fel y gwelwch, byrhoedlog oedd hanes amryw o’r papurau newydd yma, ac yn sicr, nid oedd galw am gymaint a saith o newyddiaduron ar y tro ym Mlaenau Ffestiniog a’r cyffiniau. Byddai dau bapur gyda gwahanol safbwyntiau ac agweddau gwleidyddol wedi bod yn ddigon derbyniol, feddyliwn i ... ond wedyn, nid felly y bu pethau, a phwy ydwyf i, i newid hanes, ynte?

-------------------------


Gallwch ddilyn cyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Bwrw Golwg -Tair Cenhedlaeth Pandy'r Ddwyryd

Cyfres achlysurol yn edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Y tro hwn cawn ran gyntaf hanes TAIR CENHEDLAETH PANDY’R DDWYRYD, gan W.Arvon Roberts.

Cychwynnaf hyn o erthygl gyda Lowri Williams, yr Apostol, fel y gelwid hi.  Ganwyd yn y flwyddyn 1704 a threuliodd hi a’i gŵr, John Prichard, y rhan gyntaf o’i hanes yn y Pandy, Chwilog, ond oherwydd ei hymlyniad wrth y Methodistiaid bu’n rhaid iddi droi cefn ar y cartref hwnnw.

Rhybuddwyd i ymadael ac ymsefydlodd Lowri a John ym Mhandy’r Ddwyryd, tŷ sydd erbyn heddiw wedi ei orchuddio gan ddŵr Llyn Trawsfynydd.  “Lle anfanteisiol iawn i fwynhau y moddion a ystyrid mor werthfawr ganddi”, yn ôl Lowri Williams, “ond yr oedd yn rhywle er hynn, a roddai fantais iddi wneud llawer o ddaioni”.

Cynefin Pandy'r Ddwyryd heddiw. (Llun- PW)

Llwyddodd i fod yn gyfrwng i gychwyn Methodistiaeth yn ardaloedd Maentwrog, Trawsfynydd a Phenrhyndeudraeth.

Yn ôl y Parch John Hughes, Lerpwl, awdur ‘Methodistiaeth Cymru’ (1851) bu Lowri Williams yn offeryn i blannu deunaw o achosion, a bu rhaid iddi wynebu llawer anhawster a dioddef erledigaeth drom yn ei hymdrech i oleuo’r werin Gymraeg.

Adroddir am y Parch Thomas Foulkes (1731-1802) o’r Bala yn pregethu un noson yng Ngwylan, cartref John Humphreys, un o’r wyth a arferai gyfarfod yn y Pandy.  Rhuthrodd nifer o erlidwyr i’r tŷ ar ganol gwasanaeth, ac ymaflyd yng ngŵr y tŷ, ac yn Lowri Williams, a’u taflwyd i’r afon gerllaw.  Disgynnodd Lowri ar garreg yn yr afon, ac anafwyd hi gymaint, fel yr aeth adref a’i gwaed yn llifo. 
Roedd gan ei mab gefnder oedd yn gyfreithiwr yn Llundain a gymrodd yr achos i fyny.  Ysgrifennodd lythyr at wraig yn y gymdogaeth a fu â rhan yn yr ymosodiad ar Lowri, i’w rhybuddio y byddai yn ei herlyn mewn llys gwladol os na fyddai’r anwadaith yn peidio.  Bu’r llythyr yn effeithiol i’w dychryn ac ni welwyd erlid yn y rhan honno o’r wlad byth wedyn.

Bu Lowri Williams farw yn 1778, yn 74 oed, gan adael gwedd lewyrchus ar grefydd y Methodistiaid yng ngorllewin Meirionnydd yn gof golofn ardderchog i’w choffadwriaeth.

Y tro nesaf, cawn hanes William Jones, ŵyr Lowri Williams.

---------------------------
Ymddangosodd gyntaf yn rhifyn Medi 2015.
 
Gallwch ddilyn cyfres Bwrw Golwg gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Llyfr Taith Nem -anhrefn ar y môr

Dychwelwn i bori yn Llyfr Taith Nem, hanesion rhyfeddol Nem Roberts, Rhydsarn yn ‘Merica ddechrau’r ganrif dd'wytha.

Fel y dywedais yn y bennod flaenorol mentrais ar antur newydd sbon, ac mae’n debyg fy mod yn ffodus fy mod wedi llwyddo ohono yn holl iach. Dyma beth ddigwyddodd. Penderfynais droi fy llaw fel morwr, a chefais waith fel ‘Pumpman’ ar dancar olew oedd yn morio o Philadelphia i Fecsico. Pan ymgeisiais am y gwaith, fe ofynwyd ychydig o gwestiynau i mi, a gan fy mod yn feistr ar ‘bluff’, derbyniwyd fi.

Y ffaith ydyw na wyddwn ddim o gwbl am y gwaith, ac erbyn i mi fyned ar fwrdd y llong, deallais mai fi oedd i ofalu am yr holl beiriannu ar y bwrdd, i godi a gostwng yr angor, y saer coed a’r trydanwr. Os oeddwn yn gwybod dim am waith pwmp, yr oeddwn yn gwybod llai na hynny am drydan, ond nid oedd dim i’r wneud ond mentro, doed a ddêl.

Dywedwyd wrthyf fod angen balast i’r llong cyn myned i ddyfnder môr. Wyddwn i ddim amser hynny beth oedd balast, heb son am sut i’w drin. Dywedodd wrthyf am roi pymtheng troedfedd o ddŵr yn rhai o’r tanciau cyn mynd o afon Delaware i fôr yr Iwerydd. Wedi cael y gorchymyn bron i mi neidio oddiar y bwrdd gan nad oedd gennyf unrhyw syniad sut i wneud y gwaith.

Gofynnais i amryw o’r criw am gyngor. Dywedodd pob un ohonynt mai’r peth gorau allaswn wneud oedd cyfaddef wrth y mêt na wyddwn ddim am y gwaith. Gwyddel oedd y brawd, ac mewn dull dihafal morwr, rhegodd fi yn ddiddiwedd. Am unwaith bum yn weddol ddoeth, a gadewais iddo gario ymlaen nes yr oerodd ei dymer. Ond yr oedd yn dipyn o demtasiwn i’w ateb yn ôl gydag ambell reg Gymreig. Mi oedd yn rhy hwyr i’m sacio, gan fod y llong yn rhy bell ar ei thaith, a chware teg iddo, aeth ati i’m dysgu sut i redeg y pympiau. Buasai yn well iddo pe tae wedi fy nhaflu i’r môr, oherwydd mi wnes lanast ofnadwy.

Ar yr Iwerydd, cyfeiriasom tua’r Caribi. Wedi llenwi y tanciau gyda’r olew, cychwynasom am Cuba, ac ar y daith gorchmynwyd i mi droi ager i’r tanciau olew i gadw’r tymheredd oddeutu 70°. Yr oedd yn eithafol o boeth a’r capten a’r ‘mate’ mewn tymer ddrwg, a phawb yn taflu gorchmynion. Wyddwn i ddim ar bwy i wrando, ond un gorchymyn oedd i gael y pwmpiau i droi yn gynt a chodi y pwysau o 99 pwys i 150 pwys. Yr amcan oedd gorffen y gwaith yn fuan, ond y canlyniad oedd fod y pwysau yn taro’n ôl a thori pinnau y pwmpiau. Rhwng gwres y dydd a thymer pawb yn poethi a’r ager yn dianc yr oedd yn gyffelyb i Gehena.

Wedi dweud wrth y mêt lle i roddi ei olew, a dweud na fuaswn yn poeni dim pe tae ef a’r llong a’r criw yn suddo y foement  honno, maddeuodd imi yn drugarog iawn, a rhoddodd fi ar y gwaith o bwmpio balast i’r llong drachefn. Yn anffodus, rhywsut neu gilydd syrthiais i drwmgwsg, a’r pwmpiau yn dal i bwmpio dŵr hallt i’r tanciau, ac yn fuan aeth y dwfr hallt a’r olew yn gymysgedig, trwy yr ‘hatches’ a gorflifo’r bwrdd o’r pen blaen i’r tu ôl.

Dyna yr olygfa mwyaf dychrynllyd welodd neb eiroed ar fwrdd llong. Os oedd y ‘mate’ wedi gwylltio ynghynt, yr oedd wedi gwylltio gan-gwaeth y tro yma. Y capten ac yntau yn gwaeddi ar draws eu gilydd a morwyr yn rhedeg i bob cyfeiriad, a’r olew budr yn llifo i bob man. Rhaid oedd glanhau, chrafu a phaentio y llong i gyd oherwydd y gorlifiad.

Heb amheuaeth bu i mi fod yn gyfrifol am gannoedd o bunnau o golled i’r cwmni. Anhawdd ydyw coelio, ond maddeuwyd imi eto, a phenderfynnais ddysgu y gwaith yn iawn, a hwyliasom i Jacksonville, Florida ac yn ôl i Tampico, ac oddiyno i Matanas, Manzallino a phorthladdoedd eraill yn Cuba, ac hefyd i Houston, Texas. Arhosais ar y llong am dri mis, ond cefais ddigon ar fywyd morwr, ac mae’n debyg i’r criw gael digon arnaf finnau.

Arferwn ddweud yr hanes wrth hen beiriannydd llongau oedd wedi ymddeol yn ‘Stiniog, a phob amser y cyfarfyddai a mi pan fyddwn drosodd ar wyliau, yr un oedd ei eiriau “Wn i ddim sut ddiawl wyt ti’n fyw”. Wedi gadael y llong dychwelais i Gymru am seibiant, ac os bu rhywun eisiau seibiant rhyw dro, y fi oedd hwnnw ar ôl un o drychinebau mwyaf ddigwyddodd i unrhyw forwr erioed.

--------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 1998. Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.

Stiniog a’r Rhyfel Mawr -Catrawd y Meinars

Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf. Y cyfnod Awst –Medi 1915 sydd dan sylw y tro hwn.

Diwedd mis Awst 1915 oedd y cyfnod pryd y gwnaed ymdrech i sefydlu carfan o fwynwyr 'Stiniog i fynd i dwnelu i'r Ffrynt. Fel a ddywedwyd yng ngholofn newyddion Blaenau Ffestiniog, yn Y Rhedegydd:

“Mae ymdrech arbennig yn cael ei gwneyd i gael nifer o fwynwyr profiadol i fyned allan i Ffrainc i wneyd gwaith arbennig mewn cysylltiad a'r frwydr. Mae y cyfaill ymroddgar Mr E.Jones, Rhosydd, wedi ymdaflu i'r gwaith ac nis gellir cael ei well..”

Lifftenant Evan Jones

Hwn oedd yr Evan Jones a fu'n rheolwr ar chwareli Rhosydd a Chroes Ddwy Afon ym mhlwyf Ffestiniog. Roedd yn ddyn adnabyddus yn y fro, ac fe ddyrchafwyd ef yn farchog yn ddiweddarach, oherwydd ei wasanaeth i'r fyddin yn ystod y Rhyfel Mawr, ac am  ei gyfraniad helaeth i sawl pwyllgor a chymdeithas yn yr ardal. Fel y cawn weld yn yr ysgrif hon, mae llawer o gyfeiriadau at Evan Jones dros yr wythnosau dilynol.

Bu i fwynwyr 'Stiniog gyfrannu llawer tuag at yr ymgyrch i dyllu twneli dan ffosydd y gelyn dros gyfnod y rhyfel.

Roedd papurau wythnosol Cymreig eraill yn rhoi sylw i'r gatrawd arfaethedig newydd hefyd. Dyma ddywed Gwyliedydd Newydd ar 7 Medi 1915 am y syniad:

“Gwasgarwyd y newydd yma ddiwedd yr wythnos fod eisieu oddeutu 500 o fwynwyr (miners) profiadol i fynd allan i Ffrainc i gyflawni gwaith arbenig ynglŷn â'r rhyfel. Dywedir fod Mr Evan Jones, Rhosydd, yn mynd allan fel arweinydd iddynt, ac nis gellid ei gymhwysach”.

Rhaid cofio mai gwirfoddolwyr fyddai pob un o’r dynion oedd yn barod i ymuno gydag Evan Jones yn yr ymgyrch hon, fel ym mhob adran o’r lluoedd arfog. Yn Ionawr 1916, oherwydd prinder eneidiau ar gyfer y gyflafan fawr, gorfu i’r llywodraeth gyflwyno deddfau gorfodaeth.

Erbyn dechrau Medi 1915, roedd gan Y Rhedegydd hyn i'w ddweud am yr ymgyrch i ddenu meinars o chwareli 'Stiniog i ymrestru yn y cwmni arbennig hwnnw:

“Mae'r gwaith o ffurfio adran o feinars i fynd allan i faes y rhyfel yn Ffrainc yn awr mewn llaw ac yn prysur cael ei gario ymlaen. Llongyfarchiadau i Mr Evan Jones ar ei ddyrchafiad yn Lieutenant gyda'r Royal Engineers i ofalu am yr adran yma. Dymunwn pob rhwyddineb i gael gafael ar ddynion cymwys ac effeithiol i'r gwaith, a'r rhai hynny yn gynwysedig o wŷr Ffestiniog, yn unig, ac i'w hadnabod fel y cyfryw. Ni chaniateir i ni gyhoeddi llawer o fanylion am yr adran yn y papur, a hynny am resymau amlwg. Ond gallwn ddweud y cynygir telerau rhagorol i'r rhai ymunent a'r adran hon – gwell na rhai y milwr cyffredin, er y cyfrifir bod y perygl yn llai. Mae y glowyr eisoes wedi gwneud yn dda yn y mater hwn...Yn wyneb hyn ni bydd ein chwarelwyr yn ôl o wneyd eu rhan. Deallwn fod nifer dda o ddynion rhagorol a gweithwyr medrus eisoes wedi ymuno, a diau y bydd llawer eto yn eu dilyn...”

Yr oedd ambell adroddiad o'r papur, fel uchod, yn tueddu i gefnogi'r ymgyrch recriwtio, ac fe ellid meddwl ar brydiau mai swyddog ymrestru fyddai'n ysgrifennu'r eitemau. Ond ar yr un pryd, cafwyd adroddiadau oedd yn pryderu am y bechgyn a oedd yn gwasanaethu ar y ffrynt. Ond beth bynnag fath o ohebiaeth a ymddangosai, byddai'r rhethreg arferol am ddewrder y milwyr, ac am eu haberth dros 'eu gwlad a'u brenin' yn gorlwytho'r adroddiadau. Prin iawn, os o gwbl, fyddai eitemau neu lythyr yn beirniadu'r Swyddfa Rhyfel a'i chefnogwyr yn ymddangos yn ystod misoedd cyntaf Rhyfel Mawr. Roedd Y Rhedegydd, fel pob un papur newyddion y cyfnod, yn gweithredu fel siop siarad ar ran swyddogion y Swyddfa Rhyfel ar y pryd.

------------------------------------------
Ymddangosodd yr uchod yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2015.
Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar y ddolen 'Stiniog a'r Rhyfel Mawr' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

OPRA Cymru -Carmenâd a Chyfeillion

Erthygl gan Alwena Morgan, a ymddangosodd yn rhifyn Medi 2015.

Carmenâd
Mae pawb a fu yn 'Steddfod Meifod, neu a fu’n gwrando neu’n gwylio adref, yn cytuno ei bod wedi bod yn ‘Steddfod dda. Yn sicr, cafodd OPRA Cymru wythnos brysur a llwyddiannus.

Roedd yn destun rhyfeddod i sawl un a alwodd heibio’r stondin yn y Neuadd Arddangos mai Llan Ffestiniog yw cartref OPRA Cymru. Roedd angen darbwyllo ambell un, wrth gwrs, nad Opera Cenedlaethol Cymru yw OPRA Cymru ond yn hytrach gwmni lleol sy’n cynnig cyfleoedd i gantorion ifanc berfformio opera drwy gyfrwng y Gymraeg, a hynny mewn lleoliadau tipyn mwy gwledig na’n cwmni cenedlaethol.

Yn ystod wythnos yr Eisteddfod, bu’r Cwmni’n perfformio detholiad o opera Carmen (Bizet) yn y Gymraeg yn ardal bicnic y maes, a hynny ar ffurf promenâd – gan roi’r teitl ‘Carmenâd’ i’r cynhyrchiad. Perfformiadau awyr agored oeddynt a bu cryn groesi bysedd am dywydd ffafriol. Cafwyd haul braf ar gyfer dau berfformiad ond daeth y glaw i herio’r perfformwyr ar y dydd Mawrth.

Er y gawod drom, ni threchwyd y cantorion a chafodd y gynulleidfa wledd. Yn perfformio oedd – Sioned Gwen Davies fel Carmen, Robyn Lyn fel Don José, Sara Lian Owen fel Micaëla ac Adam Gilbert fel Escamillo gyda’r corws – Alys Roberts, Eirlys Myfanwy Davies, Rhodri Jones a Steffan Lloyd Owen yn gwefreiddio’r gynulleidfa.

Llongyfarchiadau mawr i’r criw i gyd heb anghofio Patrick Young, y Cyfarwyddwr Artistig, Anthony Negus, y Cyfarwyddwr Cerdd a’r cyfeilyddion Helen Davies a Sian Davies.


Cyfeillion
Lansiwyd Cyfeillion OPRA Cymru ar gyfer yr Eisteddfod a chroesawyd nifer o ‘gyfeillion’ newydd yn ystod yr wythnos. 

Beth yw manteision bod yn gyfaill?, medde chi.  Wel, cewch ddau gylchlythyr y flwyddyn fydd yn rhoi gwybodaeth i chi am gynyrchiadau’r cwmni. Ond yn bwysicach na dim, cewch fathodyn arian ‘Troad y Rhod’ o wneuthuriad Gemwaith Rhiannon ac wrth wisgo’r bathodyn cewch fanteisio ar gynigion arbennig fel rhaglen am ddim neu ostyngiad ym mhris eich tocyn.

Nid oes tâl blynyddol nac archeb banc, dim ond UN taliad o £30.
 
Ffoniwch Swyddfa’r Cwmni ar 07800 907 404 am fwy o wybodaeth neu cysylltwch â Gwenda Lloyd Jones, (trysorydd), ar 01766 762 429 neu Alwena Morgan, (ysgrifennydd aelodaeth) ar 01766 762 687.

Gellir hefyd adael neges ar wefan y Cwmni:
 www.opra.cymru

Ynghanol yr holl brysurdeb, roedd Patrick hefyd wedi cyrraedd rownd derfynol Dysgwr y Flwyddyn a rhaid ei longyfarch yn gynnes iawn. Rhwng popeth, fe sicrhaodd Patrick a’r cwmni bod opera wedi taro nodyn cadarn ymhlith y dyrfa ar y maes ac ar yr un pryd wedi rhoi enw’r cwmni opera lleol (a Llan Ffestiniog!) ar y map cenedlaethol.

Sgotwrs Stiniog -ymladdfa ffyrnig

Erthygl arall o gyfres reolaidd Emrys Evans.


Gwaith difyr yn aml yw pori mewn hen bapurau newyddion, ac wrth wneud hynny gall rhywun daro ar ambell i hanesyn neu ddigwyddiad diddorol iawn.

Pan fu gy nghyfaill Vivian P. Williams, y Blaenau, wrthi beth amser yn ôl, tarodd ar hanesyn am rai wedi mynd i lawr i Faentwrog i botsio samons, a’r ciperiaid yn dod ar eu gwarthaf.  Dyma’r hanes fel y’i ceir ym Maner ac Amserau Cymru, y 5ed o Fawrth, 1879.  Ar wahan i’r digwyddiad ei hun, mae y dull o gyflwyno yr hanes yn ddiddorol, ac yn ddigrif mewn mannau.

“Ymladdfa Ffyrnig ar Lannau’r Ddwyryd
Nos Wener, neu yn gynnar fore Sadwrn cyn y diweddaf, bu ymladdfa dost rhwng rhyw bump ar hugain o herwhelwyr pysgodawl, a thua phymtheg o geidwaid helwriaeth ac eraill o’u cynnorthwywyr o dŷ Mr Oakeley, Tan y Bwlch, ger llaw i ddolydd y Llechrwd, a Glan yr Afon, yn nyffryn tlws Ffestiniog.  Saethwyd ergydion meddid o’r ddeutu, i geisio dychrynu y naill y llall.  Ond â ffyn y bu’r ymladdfa fawr, nes y bu agos i benglogau un neu ddau o’r ceidwaid gael eu malu yn dost.  Pur ddrwg y daliai archollion un ceidwad o Sais i fyny i ddiwedd yr wythnos, a deallai oddi wrth ei feddyg, G.J. Roberts, Ysw., nad oedd allan o berygl am ei fywyd.  Gresyn ofnadwy fod y fath gyflafan a hyn yn digwydd yng “ngwlad yr Efengyl”.  Fawr gwell na’r Indiaid Cochion tu draw i’r môr.
Y mae yn debyg i nifer o’r poachers gael eu hanafu, ond ni ddyweid iddynt hwy orfod galw am feddygon, trwyddedig felly, rhag y byddai eu hwynebau yn haws i’w hadnabod na’r hetiau a gollasant yn y ffrwgwd.”

Yr adeg hynny roedd stâd Tan-y-bwlch yn dal yr afon Ddwyryd, ac am ei chadw iddynt eu hunain.  Yr adeg hynny, hefyd, roedd digonedd o eogiaid a sewin yn yr afon, fel mewn afonydd eraill.  O sylwi ar ddyddiad yr hanesyn yma, sef mis Mawrth, mae hi’n amlwg fod yna bysgod yn dod i’r afon yn gynnar iawn yn y tymor, a’i bod hi felly’n werth i’r ‘herwhelwyr pysgodawl’ yma fynd ar gyrch i’r afon.  Credai llawer yr adeg hynny, efallai fod llawer yn dal i gredu hynny hyd heddiw! – fod pysgod yn eiddo cyffredin i’r werin.  Fel y dywedodd un o hen drigolion ardal, “Cwpwrdd y dyn tlawd yw’r afon.”

Diolch i Vivian am godi’r hen hanes diddorol yma ar gyfer y golofn.  Melys moes mwy.

Rhai blynyddoedd yn ôl bellach cefais nifer o blu sewin wedi eu cawio gan Illtyd Griffiths o Aberystwyth.  Mae yna un-ar-ddeg yn y casgliad.  Plu ydynt sy’n cael eu defnyddio yn afonydd canolbarth Cymru, yr afonydd Rheidol, Teifi, Tywi ac eraill.  Maent yn gasgliad diddorol, ac yn amrywio yn eu maint ac yn eu patrymau.  Du ac arian yw’r ddau liw mwyaf amlwg ynddynt.  Yn naw o’r un-ar-ddeg pluen mae arian yn eu cyrff, y corff i gyd yn arian neu yn rhannol.  Mae du yn amlwg iawn, yn y corff, y traed a’r adain.  Nodwedd arall yn y plu yma ydi rhoi bach trebl bychan yn sownd yng nghwt y bluen hefo gyt cryf.  Dywedir fod hyn yn help i gael bachiad pan mae’r sewin yn pinsio, fel y dywedir.  O’r un-ar-ddeg pluen yma y mae chwech ohonynt â’r bach trebl bychan wrth eu cwt.  Oes yna rywun yn defnyddio plu hefo bachyn trebl wrth sgota am sewin yn Afonydd Dwyryd a Glaslyn, tybed?

Ymhlith y plu yma y mae yna un sy’n cael ei galw’n ‘Allrounder’.  Creadigaeth Illtyd Griffiths yw hon, ac mae yna ganmol mawr arni yn llyfr Moc Morgan ar batrymau plu ar gyfer afonydd a llynnoedd Cymru.

Dyma’r patrwm.  Efallai fod yna rywun o’r ardal yma awydd rhoi cynnig ar y bluen yma yn ein hafonydd ni.

Bach:    Maint 6 ac 8
Cynffon: Pluen felen oddi ar war ffesant euraidd
Corff:    Blewyn morlo wedi’i lifo yn ddu.  Rhoi cylchau o eda arian amlwg amdano.
Traed:    Ceiliod du
Adain:    Blewyn wiwer wedi’i lifo yn ddu, a blewyn wiwer wedi’i lifo’n goch drosto.  Yna, dros y cwbl, rhoi cynffon paun gwyrdd (y rhan a elwir yn ‘sword’)  Gorffen y bluen drwy roi pluen ddu a gwyn ceiliog y gwyllt bob ochr i lygad y bach fel dwy lygaid.

Yn ôl fel yr ydw i’n deall does dim caniatad yn afonydd canolbarth Cymru i ddefnyddio cynrhon ar blu pan yn pysgota am sewin, felly plu yw y rhain ar gyfer eu pysgota yn ddi-gynrhon.

---------------------------------------------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1998. Gallwch ddarllen erthyglau eraill Sgotwrs Stiniog gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Mil Harddach Wyt -gwarchod rhag yr oerfel

Erthygl arall o golofn arddio Eurwyn Roberts, Meithrinfa Blodau'r Felin.

Yn yr ardd lysiau
Daliwch ati i godi llysiau sydd ar ôl yn yr ardd yn enwedig rhai sy'n debyg o gael eu difetha gan rew megis corbwmpen (marrow). Fe ddylai'r planhigion tomatos a oedd yn tyfu y tu allan fod wedi eu clirio erbyn hyn, efallai erbyn i'r rhifyn yma ymddangos, y byddwn wedi cael rhew.

Mae yn werth hefyd palu'r tir sydd yn dod yn wag, ei balu a'i adael yn fras dros y gaeaf i'r tywydd ei dorri i lawr.

Mae hefyd yn amser i hel afalau a'u cadw, a defnyddio'r rhai sydd â nam arnynt yn syth; a'r un fath gyda gellyg hefyd.

Yn yr ardd flodau
Codi blodau cleddyf (gladioli) a thorri'r dail i lawr i rhyw dair modfedd o'r bylb. Bydd bylb newydd yr un uchaf ac o dan hwnnw bydd yr hen un. Tynnwch hwnnw i ffwrdd, ac hefyd y bydd nifer o fylbiau bach, cormlets maent yn cael eu galw. Fe allwch gadw rhain gyda'r gweddill o'r bylbiau a'u cadw yn sych trwy'r gaeaf, ond fe gymerith hi dair blynedd i'r bylbiau bach flodeuo. Fe allwch chi gael lliw o'r newydd yn rhain.

Mae yn amser i blannu lili, a hefyd plannu llwyni. Y mis yma yw'r adeg gorau gan fod y ddaear yn dal yn gynnes ac felly'n rhoi cyfle i'r planhigion sefydlu cyn y tywydd oer.

Codwch gloron y dahlias os ydynt wedi cael rhew a'u sychu a'u cadw dros y gaeaf. Os oes gennych flodau mihangel (chrysanthemums) yn tyfu mewn potiau y tu allan ar gyfer y Nadolig, fe ddylid dod a’r rhain i mewn i'r tŷ gwydr yn awr.

Bydd angen hefyd rhoi darn o wydr dros blanhigion alpaidd i gadw y glaw oddi amynt ond cofio hefyd bydd rhaid i wynt fynd o dan y gwydr ac felly ei godi rhyw ychydig uwch ben y planhigion.

Yn gyffredinol codi planhigion sydd ddim yn hollol wydn i wrthsefyll y gaeaf a'u rhoi mewn potiau a'u cadw mewn tŷ gwydr neu ystafell oer yn y tŷ.


[Llun PW]

---------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1999.
Gallwch ddilyn y gyfres trwy glicio'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
Mae llawer mwy o hanesion garddio yn Stiniog ar wefan Ar Asgwrn y Graig hefyd.

Colofn y Merched -pwdins hydrefol

Bu Colofn y Merched yn rhedeg yn rheolaidd am gyfnod hir iawn yn Llafar Bro, dan ofal Annwen Jones, Congl-y-wal. Bydd detholiad ohonynt yn ymddangos dros y misoedd nesa', dyma'r cyntaf i dynnu dŵr o'ch dannedd.


PWDIN MWYAR DUON, AFALAU A BANANA


350g o afalau bwyta
2 fanana
350g o fwyar duon
2 wy          
sudd lemwn
65g o siwgwr eisin
142ml (¼ peint) o hufen dwbl

Rhowch y popty ar 180°C /350°F, Nwy 4
Paratowch yr afalau a’u tafellu, ychwanegwch y ddwy fanana, hefyd wedi eu tafellu.
Gorchuddiwch y ffrwythau gydag ychydig o sudd lemwn a dŵr.
Rhowch y mwyar duon ar waelod desgl fas gan ychwanegu gweddill y ffrwythau.
Curwch yr wyau, y siwgwr a’r hufen gyda chwisg nes yn dew ac yn ysgafn.
Rhowch tros y ffrwythau a choginio am 20-25 munud.
   -  -  -  -

AFALAU WEDI EU POBI

Rhowch y popty ar 200°C / 400°F, Nwy 6

4 afal
(a)  50g o brŵns wedi eu malu
50g o fricyll wedi eu sychu
50g o gnau pecan
25g o syltanas
2 llwy fwrdd o fêl

(b)  300ml (½ peint) o seidar
1 llwy fwrdd o fêl
1 llwy fwrdd o fenyn wedi ei doddi

Tynnwch canol yr afalau ac yna rhannu cynhwysion (a) rhyngddynt.  Tywalltwch cynhwysion (b) tros yr afalau a’u coginio mewn llestr addas i’r popty am 25-30 munud.

----------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1998.
Llun PW

Pobl Stiniog ym Mhatagonia

Pennod 3 yng nghyfres Steffan ab Owain ar hanes pobl Blaenau Ffestiniog yn y Wladfa.

Er nad oedd Griffith Griffiths (Gutyn Ebrill) yn enedigol o ‘Stiniog bu’n byw yn ein cymdogaeth am nifer o flynyddoedd cyn ymfudo i’r Wladfa Gymreig ym Mhatagonia. Un o gyffiniau Dolgellau ydoedd yn wreiddiol a chredaf iddo gael ei eni yn nhafarn Cross Foxes, nid nepell o’r Brithdir, yn y flwyddyn 1828.

Pan yn ddyn ifanc prentiswyd ef yn asiedydd coed a daeth yn grefftwr medrus yn y gwaith hwn. Roedd hefyd yn fardd pur dda ac yn llythyrwr cyson yn y newyddiaduron Cymreig. Credaf mai yn 1862 y symudodd ef a’r teulu i fyw i Bant yr Ynn yn ‘Stiniog yma. Cyn hynny, buont yn preswylio’n Brithdir, Lerpwl a Threffynnon. Oddeutu 1865 penodwyd Gutyn Ebrill yn oruchwyliwr ar Chwarel y Foelgron ar y Migneint a symudasont fel teulu i fyw i dŷ o’r enw Glan Dubach a safai gynt wrth lan deheuol Llyn Dubach y Bont.

Yn ystod y cyfnod y bu’n byw yno dechreuodd gadw Ysgol Sul yn ei gartref yng Nglan Dubach. Traddodwyd y bregeth gyntaf yno gan y Parchedig Michael D. Jones, y Bala, a’r adeg honno byddai’r naill a’r llall yn ymweld â’i gilydd i drafod a sgwrsio am y Wladfa. A serch fod y bardd yn gefnogwr eiddgar i’r Mudiad Gwladfaol o’r cychwyn cyntaf, yn 1881 y penderfynodd ymfudo i Batagonia. Yn dilyn y newyddion am ei fwriad, gwnaed tysteb iddo gan ei gyfeillion ac ar ddiwedd y flwyddyn hwyliodd ef a’i deulu drosodd i’r Wladfa er chwithdod mawr i’r ardal ar eu holau.

Pan laniwyd yr ochr arall i’r byd, cafodd brofiad chwerw ym marwolaeth ei ferch ieuengaf, Nest, yn chwech oed, ar ôl wythnosau o gystudd blin. Roeddynt eisoes wedi colli Elen eu merch tra yn byw yn y Foelgron. Dyma sut y canodd ar ei hôl hi.

   Ein gweld gyda’n dilydd – mewn iach hwyl
     Ni cheir ym mhen mynydd,
   Byth eto’n rhodio’n rhydd
   Ar ran o hen Feirionnydd.’

Wedi ymsefydlu yn y Wladfa, buan y daeth yr ymsefydlwyr i wybod amdano drwy ei gymwynasau a’i weithgareddau. Ychydig cyn iddo fynd drosodd i Batagonia cafodd femrwn seliedig gan Gwilym Cowlyd yn rhoi hawl iddo gynnal Gorsedd y Beirdd yno. Gwnaed hynny ganddo, ac o’r diwrnod hwnnw hyd ei farw, ef oedd Archdderwydd y Wladfa. Yn wir bu’n eisteddfodwr selog ar hyd ei oes, a bu’n arwain nifer o eisteddfodau yng Nghymru yn ogystal a rhai drosodd yn y Wladfa.

Llun- Paul W

Fel y dywedwyd eisoes, roedd yn saer celfydd iawn a phan oedd y Cymry’n sefydlu tref newydd yn Sance Corto adeiladodd lawer o dai iddynt yno, a chododd bont gadarn o goed dros y Gamwy. 

 

Dywedir fod amryw o’r adeiladau a gododd yn y Wladfa yn aros yn addurn iddo hyd heddiw. Pan yn hen ŵr cafodd flasu’r melys a’r chwerw mewn bywyd oherwydd daeth ei fab, y bonwr H. Griffith, yn ŵr blaenllaw iawn yn y Wladfa ond agorwyd y graith yn ei galon y trydydd tro pan fu farw ei ferch Gwladus Gruffydd Edwards.

Bu Gutyn yntau farw yn ei gartref, Llwyn Ebrill, ar Fedi 9, 1909 yn 81 mlwydd oed. Claddwyd ef ym Mynwent y Gaiman, ac yn ôl pob son, cafodd un o’r angladdau mwyaf a welwyd yn y Wladfa Gymreig.

Dyma’r englyn -gan Bryfdir- sydd ar ei garreg fedd:

   O’i Walia hoff ar wely hedd - obry
        Gutyn Ebrill orwedd;
  Â briw gân myn bro Gwynedd
  A’i Wladfa wylied ei fedd.

 
------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 1995, yn y golofn Stolpia.
Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen 'Patagonia' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

Seiniwch glod

Llongyfarchiadau i Seindorf yr Oakeley ar eu llwyddiant yn yr Eisteddfod Genedlaethol eto eleni, gan ennill cystadleuaeth  Bandiau Pres Dosbarth  4, ar y dydd Sadwrn cyntaf, a hynny am yr ail flwyddyn yn olynol. Mae’r ardal gyfan yn falch o’ch camp. 

Aelodau’r Seindorf yn dathlu (Llun o gyfrif Trydar  @BandyrOakeley)

Llongyfarchiadau mawr hefyd i bawb arall gafodd lwyddiant neu anrhydedd ym Meifod.
Braf oedd gweld gwaith arbennig o gelfydd Jason Chart-Davies yn cael gwobr yn y Lle Celf (Gwobr Bwrcasu CASW).  Roedd Jason wedi creu gemwaith lliwgar hyfryd, trwy blygu papur yn siapiau cywrain iawn. 

(Lluniau uchod: chwith gan PW; de o gyfrif Trydar  @ChartDavies)

Iwan yn ei wisg (Llun gan Delyth Lloyd)

(Llun Llio gan Rhian Maddocks)

Mi gafodd un o olygyddion Llafar Bro –Iwan Morgan- wythnos brysur iawn yno; cewch weld yr hanes yng ngholofn Rhod y Rhigymwr y mis yma, ond llongyfarchiadau mawr i ti Iwan ar dy urddo i wisg werdd Gorsedd y Beirdd. Urddwyd Llio Maddocks i’r wisg werdd hefyd, ac rydym yn ymfalchïo yn dy lwyddiant dithau Llio.

Anrhydeddwyd Gwyneth Tudor hefyd ym Mhabell y Cymdeithasau, am gyfraniad selog i eisteddfodau bach. Cewch ddarllen mwy yng ngholofn Traws. Llongyfarchiadau Gwyneth.


Clywsom fod ambell un wedi cael cam hefyd. Daliwch ati da chi, ac edrychwn ymlaen at adrodd am eich llwyddiant y flwyddyn nesaf!


-------------------------
Erthygl o dudalen flaen rhifyn Medi 2015.

Hir oes i’r Moelwyn Mawr !

Peidiwch â choelio be’ dach chi’n ddarllen yn y papurau gyfeillion: mae’r Moelwyn Mawr yn fynydd! Efallai mai arwydd o safon y wasg a’r cyfryngau Cymraeg a Chymreig ar hyn o bryd, oedd y stori ddwy-a-dima yn nyddiau cŵn mis Awst, am y Moelwyn Mawr.

Mi gawson ni ddyddiau o falu awyr a rhincian dannedd nad oedd y Moelwyn Mawr yn ‘fynydd’ bellach, ac enghreifftiau lu o bapurau a gwefannau yn atgynhyrchu yr un erthygl wallus (gair-am-air mewn rhai achosion), heb ofalu bod y ffeithiau’n gywir.

Y Moelwyn Mawr ar y chwith, a'r Garn Lwyd mewn cylch. Llun Paul W. 13eg Medi 2015

Yr hyn oedd wedi digwydd mewn difri’ oedd bod y rhestr o fynyddoedd sydd dros ddwy fil o droedfeddi yng Nghymru yn arfer cynnwys dau ‘gopa’ gwahanol ar y Moelwyn Mawr, ond ar ôl ail-fesur eleni fe benderfynwyd israddio’r isaf ohonynt, sef y Garn Lwyd, ar y grib ogleddol. Felly dim ond un copa sydd ar y rhestr rŵan.  Hynny ydi, mae prif gopa’r Moelwyn Mawr dal ar restr mynyddoedd 2000’ Cymru.


Meddyliwch am y peth mewn difri’, bod newyddiadurwyr yn fodlon ail-adrodd stori anghywir mor ddall, na fedran nhw hyd yn oed edrych ar fap am ychydig eiliadau a meddwl: os ydi’r Moelwyn Mawr ddim yn fynydd, sut fod y Moelwyn BACH heb ei israddio?!

A’u bod yn rhy brysur i wneud ymchwil hanner munud i weld bod uchder y ddau Foelwyn yn 770m a 710m –sydd ymhell  dros y trothwy o 610m sy’n gwneud mynydd yn fynydd!

Dau doriad papur newydd o ganol Awst eleni: rwtsh a lol-botas-maip anfaddeuol. Does yr un o'r ddau gyhoeddiad (Golwg. Y Cymro) wedi cywiro'u camgymeriad nac ymddiheuro.

Aros mae'r mynyddau mawr.

Fel hyn y canodd William Jones am ‘Y Moelwyn Mawr a’r Moelwyn Bach’:

   Gwnaeth Duw’r ddau Foelwyn, meddant i mi, 
   O garreg nad oes ei chadarnach hi.
   Ond wrth syllu arnynt ambell awr, 
   Ar fore o wanwyn, amheuaf yn fawr
   Mai o bapur sidan y torrodd o, 
   Y ddau ohonynt ymhell cyn co’,
   A’u pastio’n sownd ar yr wybren glir,
   Rhag i’r awel eu chwythu ar draws y tir.

Ar ôl gyrru gohebydd yno yn ddiweddar, gall Llafar Bro gadarnhau mai o gerrig cadarn iawn y creuwyd y Moelwynion, a’u bod nhw yma o hyd i warchod ein bro rhag rwdlian.
PW

-------------------------
Yr erthygl uchod yn seiliedig ar ddarn a ymddangosodd ar dudalen flaen rhifyn Medi 2015.

O ddiddordeb hefyd efallai: Cyfres 'Mynydd' 2017