30.5.15

Gwynfyd- pryfeta

Ymddangosodd cyfres 'Gwynfyd' am dair, bedair blynedd yn y nawdegau, yn trafod bywyd gwyllt a llwybrau troed ein bro. Dyma ddarn a ymddangosodd yn rhifyn Mai 1996, yn crwydro ym Maentwrog.


Un o ddyddiau hyfrytaf y gwanwyn fu'r pumed o Ebrill, ac felly yr es i dow dow a dilyn fy nhrwyn yng nghoedydd Maentwrog. Wrth gychwyn dros y ffordd i Dafarn Trip ar lan Llyn Mair, mae'r cilomedr cyntaf trwy blanhigfa gonifferaidd, ond mae'r llwybr yn un llydan ac agored, felly'n caniatau i ddigon o oleuni gyrraedd y llawr.

Yma y gwelais löyn byw cyntaf y flwyddyn -peunog- yn torheulo ynghanol y llwybr. Treuliodd beth amser wedyn yn hedfan hyd a lled ei diriogaeth, yn fflachio ei lygaid ffug a esblygwyd i ddrysu neu ddychryn adar. Mae'r peunog yn un o'n glöynod sydd yn treulio'r gaeaf fel oedolyn, felly y genhedlaeth yma fydd yn cynhyrchu'r glöynod y gwelwn yn ein gerddi o fis Gorffennaf ymlaen; mae'r lindys du, blewog i'w gweld ar ddail poethion yn ystod Mehefin -daw hyfryd fis....

Gloyn peunog (mantell paun)- llun PW
Wrth gadw at ochr chwith y wal, daw'r llwybr i lannerch braf lle'r oedd glöynod eraill yn hedfan ymysg y gweiriau tal; yr adain garpiog a'r iar fach amryliw, dau arall sy'n gaeafu fel oedolion (imago) ac yn manteisio ar wres achlysurol yr haul i fwydo a chanfod cymar.

Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol sy'n berchen ar y tir yma a Choed Bronturnor, a fydd cyn bo hir efallai yn ffurfio rhan o 'Ardal Cadwraeth Arbennig' Coedydd Maentwrog, cynllun newydd gan y Gymuned Ewropeaidd i ddynodi cynefinoedd naturiol gwerthfawr i'w gwarchod.

Mae'r llwybr yn mynd yn ei flaen tua Coed y Bleiddiau a'r Dduallt (ac at Ystradau), ond troi i'r dde wnes i ar hyd y wal gerrig, a thrwyddo yn ôl i'r blanhigfa lle'r oedd dryw eurben a thitwod yn canu yn y brigau uchaf. Ymhen ychydig mi ddewch at barth lle mae'r canopi trwchus yn agor i ddatgelu rhyw lys Ifor Hael o furddun. Yma 'roedd suran y coed yn tyfu ymysg y mwsog' a'r cerrig, a'r mieri a'r brigau yn fwrlwm gan hedfan hwnt ac yma a chanu gwyllt ceiliog dryw bach, efallai yn amddiffyn y nyth yr oedd wedi, neu yn ei godi. Es yn fy mlaen rhag ei ddigio a dod at gronfa fechan, sydd erbyn Mehefin yn le da i wylio sawl math o was neidr.

O'r pwll yma gallwch droi i'r dde ac ail ymuno â'r llwybr gwreiddiol, neu gerdded ymlaen i mewn i Goed Ty Coch, hyd at y ffordd fawr uwchben gwesty'r Oakely Arms. Bu'r Ymddiriedolaeth yn clirio Rhododendron ponticum o'r goedlan yma y llynedd, ond eisioes mae llwyni ifanc yn tyfu yma eto. Mae ceisio difa'r pla yma yn Eryri (sydd yn cynhyrchu miloedd o hadau i bob blodyn) fel aredig tywod, ond mae'r clirio llynedd wedi gwneud gwahaniaeth mawr i dyfiant llawr y goedwig, ac ar lethr yn wynebu'r de, yng ngwres yr haul 'roedd chwilen prydferth a elwir yn Saesneg, green tiger beetle, sydd yn olygfa doniol wrth hela pryfed bychan, mae'n hedfan pellter bach ac yna rhedeg o le i le i'w dal -hwn mae'n debyg yw'r rhedwr cyflymaf ymysg pryfetach Ynys Prydain! Mae ei gorff yn
wyrdd llachar gyda marciau melyn arno, a genau dychrynllyd yn ei wneud yn drawiadol iawn.
---------------------

Paul Williams oedd awdur cyfres Gwynfyd.Bydd mwy o erthyglau yn dilyn o dro i dro.


28.5.15

Blas ar y Wladfa

Ar yr 28ain o Fai, 1865, union ganrif a hanner yn ôl i heddiw, yr hwyliodd y ‘Mimosa’ o Lerpwl am Batagonia bell. Gan fod sawl cysylltiad rhwng ein hardal ni a’r Wladfa, mae cyfres o erthyglau wedi ymddangos am Batagonia. Y tro hwn, rhan o erthygl o rifyn Mai gan Pegi Lloyd-Williams.

A ninnau yma’n ardal Ffestiniog yn gobeithio gefeillio â thref Rawson ym Mhatagonia, roeddwn yn meddwl y byddai o ddiddordeb i ddarllenwyr ‘Llafar Bro’ gael blas o’r hyn a geir yn ‘Y Drafod’ (‘El Mentor’) - rhifyn Haf 2015. Dyma eu papur Cymraeg.

Mae 'na gyfeiriad wrth gwrs at y dathlu mawr fydd draw yno eleni - dathlu canmlwyddiant a hanner ‘Y Wladfa’ (pe bawn i ond yn iau!), a choeliwch fi, maen nhw’n gwybod sut i ddathlu.

Yn y golofn ‘Gair gan y Golygydd’ – mae Esyllt Nest Roberts yn apelio’n daer am i rywrai fynd ati i ysgrifennu er sicrhau parhad ‘hen bapur newydd Cymraeg De America.’

Mae yma ysgrif - ‘Hunangofiant Hen Gist’ - a gafodd ei gwneud ‘ymhell dros y môr ... o bren derwen da.’ Cafodd ei gorchuddio â ‘sinc da,’ a rhoddodd y saer ‘glamp o glo arni.’ Fe’i prynwyd gan bâr ifanc oedd am ymfudo i Batagonia. Ynddi, rhoddwyd llawer o bethau pwysig - blanced fawr o frethyn da wedi ei gwneud mewn ffatri yn yr ‘Hen Wlad’, Beibl mawr mam un o’r pâr ifanc ac ynddo  restr ‘enwau’r teulu’; defnyddiau drud wedi eu pacio’n daclus a set o lestri ‘bone china.’  Nodir fod y geiriau “FRAGILE- PORTH MADRYN” i’w weld ar y gist pan ddodwyd hi ar y ‘Mimosa’ ym Mai 1865.

Ceir gair gan Sara Alis, Bangor o dan y pennawd ‘Taith yr Urdd 2014’ - cychwyn o Gymru i San Paolo ym Mrasil, ymlaen i Buenos Aires ac i Drelew, a chlywed y Gymraeg yn cael ei siarad. Daliwyd ar y cyfle i fynd i Punta Tombo i weld y pengwiniaid, cyrraedd Esquel, dysgu sut i yfed ‘te mate’ yn iawn (ia! mae’n grefft), mynychu sawl asado anhygoel, mynd draw at fedd ‘Malacara’* yn Nhrevelin - hynny’n brofiad teimladwy, a chael hanes John Daniel Evans. Mae’n gorffen trwy ddiolch am y cyfle i’r Urdd a ‘Menter Patagonia.’

llun- gyda diolch- o dudalen Gweplyfr/Facebook Y Drafod

Cafwyd hyn a llawer mwy yn y papur bach yma - difyr iawn. Daliwch ati draw yna!
--------------

* Manteisiaf ar y cyfle i ddweud fod John Daniel Evans - a wnaeth y naid anhygoel ar gefn ‘Malacara’, ei geffyl ffyddlon, yn frawd i wraig Y Parch John Hughes -gweinidog Jerusalem, Y Blaenau yn ystod y Rhyfel Mawr. 

Pan oeddwn ar fy ymweliad cyntaf â’r Wladfa, cefais fynd at fedd yr anhygoel ‘Malacara’, a Milton Evans, gŵr y tŷ, yn dod allan i’n cyfarch gan ofyn o ble roedd pawb ohonom yn dod? Pan atebais i mod i’n dod o Flaenau Ffestiniog, roedd wedi rhyfeddu’n lân. Y rheswm am hynny oedd mai yn Stiniog y treuliai ei holl wyliau ysgol tra’n cael ei addysg ym Mhrydain, a chael aros efo’i fodryb a’i gŵr. Yn naturiol felly, siarad am y Blaenau fuon ni wedyn am sbel, nes iddo ofyn oeddwn i wedi byw yno erioed. Wel ‘na’ oedd yr ateb, wrth gwrs, gan ddweud fy mod yn enedigol o Aberpennar. Roedd dweud hynny yn fwy syfrdanol fyth, gan mai yno ganwyd ei dad, John Daniel Evans, a’i chwaer.

Diweddglo’r ymweliad oedd cael fy ngwahodd yn ôl i’w gartref am bryd nos y diwrnod wedyn - mewn steil go iawn, efo gwas a morwyn yn gweini arnom. Nid dyma ddiwedd yr hanes - dychwelais yno ymhen rhai blynyddoedd. Ond stori i’w hadrodd rywbryd eto ydy honno!


Pegi Lloyd-Williams
---------------------


Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar y dolenni 'Patagonia' neu 'Y Wladfa' isod.


26.5.15

Rhod y Rhigymwr -mis Mai

Rhan o erthygl Iwan Morgan, o rifyn Mai 2015:

Dros y canrifoedd, canodd nifer o feirdd i fis Mai.

Un o feirdd enwocaf Cymru, a ystyrir yn feistr ar y cywydd a’r canu serch oedd Dafydd ap Gwilym, a ganai yng nghyfnod Beirdd yr Uchelwyr, yn ôl yn y 14eg ganrif, a chydnabyddir ef fel un o feirdd pwysicaf Ewrop yn yr oes honno. Meistrolodd y mesur caeth newydd, sef, y ‘cywydd.’

Credir iddo gael ei eni rhwng 1320 a 1330 ym mhlwyf Llanbadarn Fawr, ger Aberystwyth ac iddo farw tua 1380, a’i gladdu, yn nhyb haneswyr, o dan yr ywen yn Abaty Ystrad Fflur yng Ngheredigion.


Prif destunau cerddi Dafydd oedd natur a serch. Roedd y rhain yn bynciau dieithr i farddoniaeth Cymru cyn ei gyfnod ef.

Mae ganddo sawl cywydd sy’n cyfeirio at fis Mai. Mae un o’r cywyddau hyn, sy’n agor gyda’r llinellau:

‘Duw gwyddiad mai da gweddai
Dechreuad mwyn dyfiad Mai’

i gyd ar yr un odl.

Mae ganddo gywydd arall i Fis Mai a Mis Tachwedd. Mae’n agor drwy gyfarch Mai:

‘Hawddamor, glwysgor glasgoed,
Fis Mai haf, canys mau hoed ...’

Ceir cyferbyniad yn y cywydd rhwng Mai a Thachwedd y ‘dig du.’ Mae’n un o gerddi enwoca’r bardd i fyd natur. Ynddo, mae’n ymhyfrydu yng ngogoniant yr haf, sy’n llawn bywyd ac egni, ac wrth wneud hynny, mae’n cofio caru â’i ‘Forfudd.’

Cyferbynnir wedyn y tymor hyfryd hwn â mis Tachwedd - y mis sy’n rhwystro cariadon rhag caru, a mis sy’n llawn o gysgod marwolaeth.

Mae Dafydd ap Gwilym yn llwyddo i greu argraff ddisgrifiadol, synhwyrus o’r ddau fis, sydd hefyd yn ddelweddau o brofiad dyn.

Mis llawn lliw ac o ganu adar ydy Mai i’r bardd. Mae’r lliwiau gwyrdd a’r glesni’n cael lle amlwg. Ond uwchlaw’r cyfan, mae’r mis yn deffro nwyd a serch ynddo, a ‘Morfudd’ yn amlwg iawn yn ei feddwl. Ym Mai, tymor y synhwyrau, mae bywyd ar ei orau a chysylltir y deffro hwn ym myd natur â chariad Dafydd a Morfudd.

Tachwedd ydy’r gwrthwyneb i Fai. Ceir cyferbyniad llwyr:

‘Annhebig i’r mis dig du
A gerydd i bawb garu ...’

Mae’r gair ‘annhebig’(sic) yn pwysleisio’r cyferbyniad. Nid yw Tachwedd yn annog cariadon. Yn hytrach, ysbeiliwr ydyw, sy’n dwyn dail oddi ar y coed; yn achosi glaw a dyddiau byrion; neu fel y mynega’r bardd:

‘A llesgedd, breuoledd braw,
A llaesglog a chenllysglaw’


Yn nes at ein dyddiau ni, canodd sawl bardd arall i’r mis arbennig yma. Telyneg a wnaeth argraff arnaf ydy un Eifion Wyn (1867-1926):

‘Gwn ei ddyfod, fis y mêl,
Gyda’i firi yn yr helyg,
Gyda’i flodau fel y barrug –
Gwyn fy myd bob tro y dâl.’

Disgrifia’r bardd fel yr aeth ‘tua’r waun’ ar las y dydd i weld ‘y gwlith ar wasgar’ac i ‘eistedd tan brennau’ i weld yr ‘edn glas’ yn disgyn arnynt ‘gan barablu enw’r gog’.


‘Mai’ oedd mis geni Eifion Wyn. Ar yr 2ail o Fai, 1867 y gwelodd olau dydd gyntaf yn y Garth, Porthmadog.

Mae gosodiad telynegol y cerddor o Ddyffryn Ardudwy, Meirion Williams (1901-76) o’r delyneg yn enghraifft nodedig o’r gân gelf Gymreig. Llwyddodd Meirion Williams i gyfuno sensitifrwydd geiriol barddoniaeth Eifion Wyn a defnyddio’i ddawn gynhenid i greu cyfeiliant mor effeithiol a diddorol.

Pe bae rhywun yn gofyn i mi p’run yw fy hoff englyn, un o’r rhai a fyddai ar frig y siart fyddai un fy hen gyfaill o Ardudwy, John Ieuan Jones (1924-2003) i Fis Mai:

‘Hen fuwch y borfa uchel – heb aerwy
   A bawr heddiw’n dawel,
 A dail Mai fel diliau mêl
 Wedi rhoswellt y rhesel.’

Cyhoeddwyd cyfrol fechan o gerddi Ieuan (Cyfres Beirdd Bro 4 – Gwasg Christopher Davies Cyf) yn ôl ym 1976. Cyfeiria’r Prifardd Alan Llwyd ato’n ei gyflwyniad fel ‘gŵr yr encilion … gŵr swil a diymhongar.’  Daeth y ddau ar draws ei gilydd yn nhre’r Bala yn ystod cyfnod Alan yn Awen Meirion a Ieuan yn ymweld â’r dre’n rhinwedd ei waith fel Swyddog Lles Addysg. Yn ystod yr ychydig seiadau a gawsant ‘dros baned neu ddwy,’ clywodd Alan ef yn adrodd yn wylaidd ei delyneg neu ei englyn diweddaraf, a hynny gyda rhyw fflach fach ddireidus yn ei lygaid.  Ac fe wyddai ei fod yng nghwmni ‘bardd,’ oherwydd, yng ngeiriau Alan ei hun, ‘dim ond bardd a allai lunio englyn fel yr un i Fis Mai, gyda’i gynildeb cywasgedig a’i urddas ymataliol.’

Noda Dafydd Islwyn, sy’n cynnwys yr englyn ymysg ei gasgliad ‘Cant o Englynion’ (Cyhoeddiadau Barddas 2009):

‘Dim ond tyddynnwr sylwgar a allai ganu englyn fel hwn.’

Dywed Alan Llwyd ymhellach na cheir yr un gair llanw ynddo; bod pob ansoddair yn ffitio’n daclus a phob gair ‘yn cydweithio â gweddill y geiriau’n berffaith.’ Mae ‘heb aerwy’ yn awgrymu ‘rhyddid’ lle bu ‘caethiwed y gaeaf,’ a’r ansoddair ‘tawel’ yn awgrymu rhyddid ar ôl  anniddigrwydd y tymor hirlwm. Ceir cyferbyniad twt wedyn rhwng ‘diliau mêl’ a ‘rhoswellt’. ‘Hen fuwch’ sydd yma, a’r englyn yn awgrymu fod Mai ‘yn dod â chyffro ieuenctid yn ôl wrth iddo adnewyddu a ffrwythloni’r ddaear o’r newydd’.

Yn niwedd y saithdegau a blynyddoedd cynnar yr wythdegau, cefais y fraint o fod yn gyd-aelod â Ieuan yn nhîm ‘Talwrn y Beirdd’ Ardudwy. A dyna fraint oedd honno! Braint hefyd fu cael llunio teyrnged goffa iddo yng nghylchgrawn ‘Barddas.’
IM

Llun- blodau drain gwynion, PW

24.5.15

Senedd ‘Stiniog

Pytiau o gofnodion Y Cyngor Tref, o rifyn Mai...

Degau o erwau’n troi’n anialwch du ...

Yng nghyfarfod mis Ebrill, trafodwyd y tanau gwair a grug a dorrodd allan yn yr ardal. Ni wyddys, wrth gwrs, pwy oedd yn gyfrifol. Ond un peth a wyddom yw eu bod yn troi degau o erwau o dir - yn  eithin, gwair a grug, yn anialwch du, gan ladd creaduriaid prin megis madfallod a nadredd, a dinistrio nythod adar megis yr ehedydd. Mae’r dynion tân lleol wedi gorfod treulio oriau lawer yn brwydro’r tanau hyn. Y peth gwarthus yw fod hyn yn digwydd yn llawer rhy aml mewn cyfnod o sychder. Fe gytunodd y Cyngor i wneud popeth o fewn ei allu i dynnu sylw at y broblem, ac i erfyn ar unrhyw rai sy’n amau eu bod yn gwybod pwy sy’n gyfrifol i rannu’r dystiolaeth honno gyda’r heddlu.

Creithio Ebrill. Llun PW.

Dyfodol iechyd ...

Mater ymfflamychol arall a drafodwyd oedd iechyd - y bleidlais leol, gwelyau yn yr ysbyty a’r gwasanaeth meddygon teulu lleol. Pan ganhaliwyd y cyfarfod, nid oedd y Cyngor wedi derbyn ymateb o’r Bwrdd Iechyd ynglŷn â’r pynciau yma. Ond fe gyrhaeddodd llythyr rai dyddiau wedyn, ac mae cyfarfod yn cael ei drefnu i drafod ei gynnwys.

Y Cynllun Datblygu Lleol ...

Rhywbeth arall sy’n digwydd ar hyn o bryd, fydd yn effeithio ar yr ardal am flynyddoedd i ddod, yw’r ‘Cynllun Datblygu Lleol’ a gaiff ei lunio ar gyfer Gwynedd a Môn. Fe gynhaliodd y Cyngor Tref gyfarfod arbennig i drafod hyn, a gwnaed llwyth o sylwadau. Mae’r Cynghorwyr yn pryderu am gynlluniau i godi tai ar Y Ddôl yn Nhanygrisiau, - hen safle’r Clwb Rygbi. Y broblem yw fod y Cyngor wedi derbyn gwybodaeth glir oddi wrth Asiantaeth yr Amgylchedd yn y gorffennol, fod y tir yma’n dioddef gan lifogydd mewn cyfnodau o law trwm. Barn  ‘Senedd ‘Stiniog’ yw na ddylid codi tai yma, oni bai eu bod nhw wedi cael eu haddasu’n arbennig i wrthsefyll llifogydd. Golyga hynny y byddai’n rhaid iddyn nhw sefyll ar ‘stilts’!

Wedi dweud hyn, fe groesawodd y Cyngor y ffaith fod y ‘Cynllun Lleol’ yn dynodi Ffestiniog fel ‘Canolfan Gwasanaethau Trefol’ ar y un lefel â Bangor a Chaernarfon. Gallai hyn fod yn bwysig o ran cynllunio trafnidiaeth gyhoeddus, addysg a phethau eraill sydd mor hanfodol yn ein hardal.

Rory Francis

23.5.15

Galwad Cynnar- Plas Tanybwlch

Trwy wahoddiad Cymdeithas Ted Breeze Jones, recordwyd pennod holi-ac-ateb o'r rhaglen Galwad Cynnar ym Mhlas Tan y Bwlch, Maentwrog, ar nos Fawrth, Ebrill 28.

Daeth criw da ynghŷd i wrando ar gyngor aelodau’r panel, Bethan Wyn Jones, Rhys Owen, Kelvin Jones a Twm Elias, gyda Gerallt Pennant yn llywyddu.



Darlledwyd y rhaglen ar Radio Cymru, fore Sadwrn, Mai 23ain a gallwch wrando eto yn fan hyn o tua 34 munud (am 29 diwrnod).

http://www.bbc.co.uk/programmes/b05wh9t8

22.5.15

Pobl y Cwm -Dyddiau Fu yng Nghwm Cynfal

Yn y misoedd bob ochr i'r milflwydd bu cyfres o erthyglau yn Llafar Bro yn cofnodi atgofion am Gwm Cynfal. Bydd y rhain yn ymddangos fesul dipyn ar y we dros yr wythnosau nesa'. Dyma'r cyntaf ohonynt (o rifyn Mawrth 1999), yn dilyn y rhagair i'r gyfres wreiddiol gan VPW.

Hoffem fynegi ein diolchiadau i Elwyn Williams, Dorfil, am ganiatad i gyhoeddi cyfres o atgofion ei ddiweddar nain, Ellen Williams (Price gynt) yng ngholofnau Llafar Bro dros y misoedd nesaf. Yn enedigol o Drawsfynydd, treuliodd Mrs Williams ran helaeth o'i hoes yn Nhyddyn Gwyn Bach, Cwm Cynfal, cyn symud i dy rhes o'r un enw yn Llan Ffestiniog yn 1946.
Yn amlwg, roedd y Cwm yn agos iawn at ei chalon, a bu wrthi'n ddiwyd dros y blynyddoedd yn cofnodi'r atgofion ar dri llyfr copi. Pleser mawr yw cael rhannu'r perlau difyr hynny gyda'n darllenwyr, atgofion sydd yn teithio'n ôl rhwng y cyfnod cyn troad yr 20fed ganrif a'r 1940au. Hyfryd yw cael blas ar gyfnod sydd bellach ddim ond rhan o'r gorffennol pell i ni, ddinasyddion yr oes dechnolegol hon. Rhag colli dim o naws wladaidd, hen ffasiwn y cofnodion, fe'i cyhoeddir yn union fel yr ysgrifennwyd hwy, air am air gan Mrs Williams.  (Bu farw Ellen Williams yn Llan Ffestiniog ar ddechrau'r 1980au).

Adgofion Mebyd
Ganwyd fi yn Wern Ucha, ffarm ryw bedair milltir o Drawsfynydd yn mis Ebrill y 4ydd yn y flwyddyn 1895. Roeddwn yn wythfed blentyn ar yr aelwyd, a daeth pedwar ar fy ôl wedi hynny. Does dim cof genyf fy mod wedi cael dim mwytha na moethau, ond pa ryfedd, yn un o'r holl griw. Er hynny, roedd genyf fam anwyl a hoffus yn ofalus o'i phlant. Clywais fy nhad yn dweyd lawer gwaith y byddai rhai pobl yn gofyn i mam, sut ar y ddaear oedd hi yn gallu côpio hefo ni i gid? Wel, meddai hithau rwyn ei caru nhw i gid, ond yn caru mwy ar yr un ieuengaf o hyd.

Bedyddiwyd fi yn Ellen Price, ond Nel oedd fy hoff enw. Roedd hi'n eira mawr iawn pan anwyd fi, eira ar y ddaear ers tri mis. 'Gaua mawr, gaua caled' oedd yr hen dadau yn galw y gaua hwnw. Roedd nhad a mam wedi son gymaint yn fy nghlyw am y gaua mawr a'r gaua caled hwnw nes mae'r hanes wedi glynu yn fy nghof. Bu chwarelau y cylch yn mhob man ar gau am dri mis, ac yr oedd yr adeg hono rhai miloedd yn gweithio yn y chwarelau gylch Ffestiniog yn unig, a'r ffermwyr yn cael colledion, a'i hanifeiliaid yn marw. Doedd dim son am Undeb na dole na grant y pryd hyny.

Hanes arall sydd wedi glynu yn fy nghof, wrth glywed fy nhad a fy mam a fy mrawd yn adrodd y tro trwstan pan oeddwn i ryw ychydig fisoedd oed. Ar ddiwrnod braf o haf, a nhad a mam wedi mynd allan i'r cae gwair ger y ty i drin y gwair, ac wedi rhoi fy ngofal i i Dei fy mrawd i siglo crud nes i mi gysgu, a cofiwch, nid carring cot oedd y ffasiwn y pryd hyny, ond crud pren yn siglo ar sodlau. Ac yn siwr i chwi mod i wedi bod yn hir heb fynd i gysgu, a Dei fy mrawd wedi blino siglo. Clywais i o yn dweyd lawer gwaith "mi rhois i sgwth fawr i'r crud, nes ddaru o droi ar ei ochr, a rhedeg allan o'r ty tan grio". A mam yn ei ffwdan a'i dychryn yn redeg i'r ty, a fy nghael yn swp swnllyd tan y crud, ond roedd y dillad a'r pillow wedi fy arbed rhag cael llawer o niwed.

Nid wyf yn cofio fawr ddim amdanaf fy hun yn Wern Ucha. Y cof cynta sydd genyf am danaf yn cael fy nghario ar ben y llwyth mudo o Trawsfynydd i Bron Goronwy, Cwm Cynfal, ryw dair oed oeddwn i y pryd hyny, a fy mrawd llai na fi ryw flwydd a haner ar ben y llwyth mudo. Nid oeddwn erioed wedi bod o'r lle tan hyny, ac roeddwn yn meddwl fod ryw ryfeddod ar fod, roeddem wrth ein bodd, ac yn mwynhau ein hunain ar ben y llwyth, nes i ni flino wrth ein ysgwyd a'n hongian dros fryn a phant, a chysgu yn y diwedd. Does gen i fawr o gof beth ddigwyddodd wedi i mi gyrraedd pen y daith.

Byddai mwy o bobl ddiarth yn galw yn Bronronw na fydda yn y Wern. Roedd Capel bach y Babell heb fod ym mhell o olwg y ty, a hen Babell erbyn hyn, nid oes ond adfeilion o hono. Er hyny y mae yn lle cysegredig iawn yn fy ngolwg i. Yno yn yr Ysgol Sul y cefais i ddweyd fy adnod am y tro cynta yn gyhoeddus. Rwyn cofio mynd i'r Ysgol Sul am y tro cynta, roedd tri neu bedwar arall yn y dosbarth. Hen wraig anwyl a siriol oedd yr athrawes, Mrs Jones Bronerw.

Rhaeadr y Cwm; Cwm Cynfal. Llun VPW
Cof am dani hi yn gwisgo bonet ddu wedi ei thrimio hefo mwclis duon a ruban llydan yn ei chlymu dan ei gên, a chape ddu a hono wedi ei thrimio hefo mwclis duon, yr oeddwn yn meddwl ei bod hi yn grand. Byddai hi yn eistedd yn y canol, a dau neu dri o'r plant bob ochr, a thra byddai hi yn rhoi gwers i plant un ochr byddwn inau ochor arall yn cyfri y mwclis ar y cape, mi wnes i hyny llaweroedd o weithiau.

Rwyn cofio i mi fynd i adrodd am y tro cynta yn y Cyfarfod Cystadleuo. Chwe neu saith o honom dan pum oed. Yr adroddiad oedd 'Mae genyf ddwy law'.

Ddaru fi ddim enill, ond oedd dim wahaniaeth gen i am hyny, mi gefais wobr o geiniog mewn bag bach sidan glas a ruban gwyn yn ei crychu i'w roi am fy nghwddf. Bobl anwyl, yr oeddwn yn meddwl fy mod wedi cael ffortiwn, roedd y bag bach sidan glas yn fwy gwerthfawr yn fy ngolwg na'r geiniog, er mor brin oedd hono.

I'w barhau....

20.5.15

O’r Pwyllgor Amddiffyn

Rhan o golofn y pwyllgor amddiffyn, o rifyn Mai.
 
Fore Llun, Ebrill 20fed, aeth cynrychiolaeth o’r pwyllgor i Fangor i gyfarfod aelodau Cyngor Iechyd Cymunedol (CIC) Gwynedd a Chonwy, ac i gyflwyno cynllun dros ail agor yr Ysbyty Coffa fel ysbyty canolbwynt i wasanaethu ar yr ardal wledig a gaiff ei galw yn Ucheldir Cymru (gw. adroddiad rhifyn Ebrill). 

Gyda llaw, dyma’r union fath o gynllun oedd yn cael ei argymell gan bob un o’r siaradwyr gwâdd yn y gynhadledd yn Dolfor yn ddiweddar; cynhadledd wedi ei threfnu gan y Gweinidog Iechyd ei hun.


Fe gafodd ein cyflwyniad wrandawiad ffafriol iawn ac roedd yn amlwg bod pawb oedd yn bresennol yn cydymdeimlo â’n sefyllfa ni yn yr ardal hon, yn wyneb methiant cynyddol Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr (
BIPBC) i ddarparu gwasanaeth iechyd teilwng ar ein cyfer. Ar ddiwedd y cyfarfod, addawodd Cadeirydd y CIC y byddid yn ceisio atebion gan Brif Weithredwr y Bwrdd Iechyd.

Ddeuddydd yn ddiweddarach, ar yr 22ain o’r mis, daeth Meri Huws, y Comisiynydd Iaith, i gyfarfod aelodau’r Pwyllgor Amddiffyn, yma yn Stiniog, a dangosodd hithau hefyd bryder gwirioneddol ynglŷn â’r datblygiadau diweddaraf yn y gwasanaeth iechyd yn yr ardal hon, a hynny oherwydd y diffyg cyfle sy’n bodoli bellach i gleifion allu trafod yn eu hiaith eu hunain efo meddygon locum cyfnewidiol a dieithr.

Yr Athro Marcus Longley .. Sarah Rochira (Comisiynydd yr Henoed yng Nghymru) ... aelodau’r CIC ... a rŵan Meri Huws y Comisiynydd Iaith – pob un ohonynt, ar ôl clywed beth sy’n digwydd yn yr ardal, wedi mynegi syndod ac anfodlonrwydd efo’r sefyllfa. 


Felly, pam na wneith BIPBC wrando? A pham nad ydi’r Gweinidog Iechyd ei hun eisiau clywed am ein pryderon ni, nac yn barod i gyfarfod efo ni chwaith? 

Yn y rhifyn nesaf, fe rown adoddiad am ein cyfarfod ar Fai 19eg efo swyddogion y Betsi, sef Trevor Purt y Prif Weithredwr, Dr Higson y Cadeirydd a Geoff Lang y Cyfarwyddwr Strategaeth. Ein bwriad ydi tynnu eu sylw nhw, eto fyth, at y modd cwbwl annerbyniol y maen nhw’n dal i symud gwasanaethau allan o’r ardal i lawr i Ysbyty Alltwen. 


GVJ
 


Mae rhifyn Mai yn y siopau rwan. Gallwch ddarllen yr erthygl gyfa' yn eich papur bro.

 

18.5.15

Stiniog a'r Rhyfel Mawr- newyddion a barn

Parhad o gyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf:

Ar 21 Tachwedd 1914, cyhoeddodd Y Rhedegydd y gerdd gyntaf yn ymwneud â’r Rhyfel Mawr yn y papur. Yn nodweddiadol o’r nifer fawr o gerddi tebyg a ymddangosodd ar dudalennau’r papur dros gyfnod y Rhyfel Mawr oedd y gerdd am y ‘Kaiser du gorphwyllog’, gan T.W. (Grugyn) o Lanrwst.

Wythnos yn ddiweddarach, roedd gan Grugyn un arall yn taflu atgasedd tuag ‘At y Kaiser’, ynghŷd â cherdd wladgarol Brydeinig gan John Osgar Phillips, Llwyn, Ffestiniog, dan y testun Galwad Prydain. Mab i'r Parchedig R.Talfor Phillips, gweinidog Capel Bethel yn Llan Ffestiniog oedd y bardd ifanc hwn. Roedd John Osgar, fel nifer o'r beirdd lleol, wedi ei drwytho mewn propaganda'r  Swyddfa Rhyfel, a Lloegr a Phrydain, nid Cymru, yn cael y flaenoriaeth yn ei wladgarwch. Cynhwysir y pennill cyntaf o'i gerdd isod:
Cofiwn feibion dewrion Prydain
Sydd yn ymladd dros ein gwlad,
Tra 'rym ni ar aelwyd gynnes
Yn mwynhau cysuron mad;
Maent yn dioddef mawr galedi,
Mae eu gwaed yn lliwio'r llawr,
Rho’wn bob parch i'r bechgyn glewion
Gadwent urddas Prydain Fawr.
Er ei angerdd tuag at ei Brydain Fawr, yn anffodus iddo, ni ddychwelodd John Osgar o'r heldrin. Fe'i lladdwyd yn y ffosydd yn Ffrainc, ychydig cyn diwedd y Rhyfel yn 1918, ac yntau ond yn 18 oed. (Un sy'n ddisgynnydd o deulu John Osgar yw Nan Williams, priod Adrian Williams, cyn weinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd yn y Blaenau. Rwy'n hynod ddiolchgar i Nan am wybodaeth parthed John Osgar.)

Yr oedd prinder ŵyn i’r lladdfa yn cael ei adlewyrchu ym mhennawd apêl ar dudalennau’r papur ar 28 o Dachwedd 1914, a ddywedai:
            'Angen am Adgyfnerthion. Appeliadau o’r Ffrynt.' 

Ymddangosodd nifer fawr o hysbysebion yn y wasg, a phosteri ym mhob cymuned ym Mhrydain, yn erfyn ar ddinasyddion i wneud eu rhan, er mwyn eu gwlad a'u brenin.

Daeth newyddion ar dudalennau'r Rhedegydd ar 19 Rhagfyr 1914 fod saith o ddynion ifainc y cylch wedi ymadael i Gaerdydd i ymuno â Brigâd yr Ambiwlans (R.A.M.C. Field Ambulance). Rhestrwyd eu henwau - Thomas Evans, Bryntwrog; Arthur V. Owen, Cae Clyd; William Owen ac R.T. Pritchard, y ddau o Ffordd Manod; Henry Williams, Dorfil; W. Jones Williams, Pencraig, Tanygrisiau a Reynold Williams, Tanygrisiau.

Erbyn diwedd Rhagfyr 1914, yr oedd dros filiwn o ddynion wedi ymateb i alwadau yr Arglwydd Kitchener, y Gweinidog Rhyfel, am filwyr i'r ffrynt. Yn ardal Blaenau Ffestiniog, roedd ymgyrch y swyddog recriwtio lleol, Lewis Davies, yn llwyddiannus iawn hefyd, yn ôl adroddiadau'r wasg.
DAN Y FANER, - deallwn fod Mr Lewis Davies, y swyddog ymrestriadol dros y dosbarth, yn dra llwyddiannus, gan fod 96 o fechgyn ieuainc yr ardal wedi ymrestru y ddau fis diweddaf. Gwna hyn gyfanswm y bechgyn o Ffestiniog sydd wedi ymrestru yn y gwahanol adrannau tua 500.
Gwelwyd eitem dan bennawd 'Cas gwr na charo'r wlad a'i maco', yn rhifyn olaf Y Rhedegydd am 1914, ar y 26 Rhagfyr. Dyfynnir o'r erthygl:
"Rhydd i bob dyn ei farn ac i bob barn ei llafar," ond y mae'n bwysig cofio fod cryn wahaniaeth rhwng barn ac opiniwn. Hyfryd yw gwrando ar ddyn yn traethu ei farn, ond blin yw gwrando ar ambell un yn traethu ei dipyn opiniwn...Dywedir wrthym fod yn ein hardal gryn nifer o bobl sydd yn haeru fod ein Llywodraeth ni mor gyfrifol am y rhyfel presennol ag ydyw'r Kaiser, a'u bod yn dal ar bob cyfle i gondemnio'u gwlad eu hunain ac i ganmol gelyn eu gwlad.
Rho'r wybodaeth uchod fanylion sy'n awgrymu bod peth gwrthwynebiad i'r rhyfel ymysg carfannau o'r boblogaeth yn y Blaenau. Aiff yr adroddiad ymlaen gyda'r geiriau ystrydebol arferol
Os ydyw'n wir fod rhai yn cael mwynhad wrth feio a chablu Prydain a chyfiawnhau a chanmol yr Almaen, dywedwn wrthynt mai hyll ydyw iddynt hwy, tra'n aros gartref mewn diogelwch clyd, gablu'r deyrnas y maent yn ddeiliaid o honni, tra mae brodyr lawer iddynt yn ymladd drosti ac yn marw erddi ar faes rhyfel...
----------------


Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar y ddolen 'Stiniog a'r Rhyfel Mawr' isod.

[Pabi gan Lleucu Gwenllian]

16.5.15

Sgotwrs Stiniog -tywydd Mai

Erthygl o rifyn Mai 1998, o gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Wrth weld yr eira’n disgyn yn ystod y Pasg, ac hefyd y dyddiau’n dilyn yr wyl daeth hen ddywediad i’m cof’:
‘Ni saif eira ym mis Ebrill
Mwy na dwr ar gefn brithyll.’
Roedd yr hen sylw yma yn eithaf gwir gan yn fuan iawn yr oedd haul y gwanwyn yn ei fwyta ac yn ei symud o’n golwg, ar wahan i gopaon y mynyddoedd.

Ond i’r rhai a oedd wedi dechrau pysgota yn o gynnar yn y tymor daeth yr eira yma yng nghanol Ebrill fel rhyw huddugl i botas (fel yr arferid a dweud), a difetha rhywfaint ar yr hwyl yn anffodus.  Gobeithio na chawn ni ddim o’r un peth ym mis Mai.  Mae yna hen ddywediad arall sy’n dweud;
‘Haf hyd Galan, gauaf hyd Fai.’
A gwyddom pa mor dyner y bu y gauaf a gawsom, ac hynny hyd y flwyddyn newydd.

Daeth y rhifyn diweddaraf o’r cylchgrawn ‘Glas y Dorlan’ i law ym mis Ebrill.  Cylchgrawn ydyw gan Asiantaeth yr Amgylchedd Cymru, ac mae cryn dipyn ynddo am ymdrechion yr Asiantaeth i wella ansawdd afonydd a llynnoedd Cymru.

Wrth gymharu sut y mae pethau heddiw a’r hyn oeddent tua un-mlynedd-ar ddeg yn ôl, dywedir fod yr hyn a chwydir o gyrn pwerdai a ffatrioedd ayyb, wedi lleihau rywfaint, ac fod yna lai o sylffar erbyn hyn yn nŵr afonydd Cymru.  Mae ansawdd y dŵr ar draws Cymru wedi gwella ryw ychydig, ond does yna fawr o arwydd fod bioleg y dŵr a’r pysgodfeydd wedi gwella.  Felly, yn ôl pob dim a ddywedir, mae yna gryn dipyn o waith eto i’w wneud.

Canmolir peiriannau calchio sydd wedi eu rhoi ar ddwy afon sy’n llifo i Lyn Brianne, sydd i lawr yng Nghanolbarth Cymru, ac fod hynny wedi codi’r pH ac wedi lleihau yr aliminiwm yn y dŵr.  Da yw deall fod yr ymdrechion yma yn llwyddo, er yr hoffai rywun weld mwy o lwyddiant ac hynny’n digwydd yn gynt.

Sut y bydd hi, tybed, ar y ddau Lyn Gamallt pan fydd effaith y calch a wasgarwyd ym mhen uchaf y Llyn mawr a phen isaf y Llyn Bach yn 1991 wedi darfod?  Ac hynny erbyn hyn saith mlynedd yn ôl, y mae effaith y calch yn sicr o fod wedi gwanhau erbyn eleni.  Beth sydd i ddigwydd nesaf?

Pluen sy’n weddol ddieithr i Sgotwrs Stiniog yw yr un sy’n cael ei galw yn ‘Harri Tom’.  Un o blu Dyffryn Nantlle ydyw, ac yn gryn ffefryn yn yr ardal honno.
Rydw i wedi bod yn rhoi cynnig arni ers rhai tymhorau erbyn hyn, ac mae wedi dod ag ambell i bysgodyn i’r gawell i mi.  Oherwydd hyn mae'n bluen sydd wedi tyfu yn dipyn o ffefryn gennyf innau.  Dyma ei phatrwm fel y cefais ef gan rai o sgotwrs Dyffryn Nantlle:

Bach – Maint 12 a 14
Cynffon – 4-5 blewyn fel y traed
Corff – Blewyn tywyll oddi ar glust ysgyfarnog, a rhoi cylchau o weiar arian amdano.
Traed – Oddi ar war ceiliog, o liw melyniadd; lliw mêl.
Adain – Ceiliog hwyaden frown

Yn ôl llyfr Moc Morgan, ‘Fly Patterns for the Rivers and Lakes of Wales’ (a gyhoeddwyd rai blynyddoedd yn ôl bellach), mae patrwm Harri Tom rywfaint yn wahanol ganddo ef.  Mae y gynffon a’r traed o liw glas-lwyd – lliw mwg fel y’i disgrifir gan rai, a weiar aur sydd am y corff ac nid weiar arian.

Bum yn ei chawio ac yn ei physgota yn ôl y patrwm sydd yn llyfr Moc Morgan ar y dechrau.  Yna, pan mewn cyfarfod o rai yn cawio plu yng Nghaernarfon beth amser yn ôl, ac wrth son am blu ac wrth gymharu plu ‘Stiniog hefo plu Dyffryn Nantlle, dywedwyd wrthyf mai patrwm gwreiddiol a chywir Harri Tom yw fel y’i rhoir yn nechrau y nodyn yma.

Mis Mai a mis Mehefin yw’r adeg yr ydw i wedi gwneud orau hefo Harri Tom, a’i rhoi hi yn bluen agosaf-at-law ar flaen-llinyn o dair pluen.
Hwyl ar y dal!


14.5.15

Rhod y Rhigymwr -Ionoron Glan Dwyryd

Rhan o erthygl Iwan Morgan, o rifyn Ebrill 2015:

Calonogol iawn fu’r ymateb i’m sylwadau am y bardd Ionoron Glan Dwyryd a ‘Brwydr Moel-y-Don’ yn Rhifyn Mawrth.

Diolch o galon i Neris Thomas, Bryncir House am gysylltu ac anfon dwy o gerddi Ionoron i mi. Fe’u derbyniodd nhw dros ugain mlynedd yn ôl gan Catherine Wood o Benrhyndeudraeth, oedd yn arddel perthynas â’r bardd. Cyhoeddwyd y delyneg ganlynol yn ‘Lloffyn y Gweithiwr’ (Bala, 1852):

DEIGRYN HIRAETH

Lle bo hiraeth, gwelir deigryn
Ar y rudd yn mynych ddisgyn,
Ac yn llithro drosti’n araf
Gan arswydo’r teimlad dwysaf.

Deigryn yw yn tarddu allan
O ffynhonnell dagrau’i hunan,
Ffynnon nad oes sychu arni
Tra bo hiraeth yn bodoli.

Gwres yr haul a sycha’r deigryn
Gwlith ar ruddiau’r siriol rosyn,
Ond nid oes trwy’r greadigaeth
Ddim all sychu deigryn hiraeth.


Yn sicr, llwyddodd Ionoron i ddelio â’r testun yn yr un modd ag y gwnaeth y bardd di-enw hwnnw gynt a holodd ‘fawrion o wybodaeth o ba beth y gwnaethpwyd hiraeth?’

Yn ‘Caniadau Ionoron’ (Utica, 1872), ymddengys awdl oddeutu can llinell o hyd ar y testun ‘Crwydriaid Awen.’ Mynegi ei hiraeth am fro ei febyd yma’n ‘Stiniog a wna’r bardd. Mae ganddo ddisgrifiadau grymus, ac yn sicr, dengys ei fod yn feistr ar y gynghanedd. Hoffwn pe byddai gofod i gynnwys yr awdl gyfan, ond ofnaf fod yn rhaid bodloni ar ddyfynnu pytiau ohoni.

Dyma’i ddisgrifiad o ysgithredd yr ardal:

Ceir gweled caerog olwg
Ac ôl elfennau mewn gwg.
Y ceunant yn y pant pell
Ar fin du’r afon dywell;
Y graig gref, hoff gartref gwynt
Lle cyrraedd llaw y corwynt,
A niwl byth ar ei chêl ban,
A thoir ei chrib â tharan.


Mae’r hir a thoddaid canlynol yn adrodd fel y cofia’r bardd alltud am fan a fu’n gymaint dylanwad arno yn ieuenctid ei ddyddiau:

O, Ffestiniog! Ar riniog Meirionnydd,
Gywrain a gloywdeg goron y gwledydd,
Ei daear annwyl huda’r awenydd,
A châr ymweled ag ochrau moelydd;
Man rhwng bronnau’r mynydd – draw yng Nghymru,
Lle i awenu – fy nghartref llonydd.


Mentra i lawr Dyffryn Maentwrog gan ddilyn:

Afon Dwyryd hyfryd wedd,
A wrida mewn anrhydedd
I ddyfrhau y werdd fro hon
A llonni ei dillynion.
I fin hon gyda fy nhad
Rhedwn, â heinif droediad
I wrando’r llif, genllif gwyn,
Ac i hudo’r pysgodyn.


Meddai am y Dyffryn:

Cadwyn o fryniau coediog – a welir
Hyd aeliau Maentwrog,
A llawr hir sy’n lle i’r og,
Dolydd a choedydd deiliog.


Sonia am yr ‘Allt Fawr’ a’r ‘chwarelydd’ oedd ar ei gwaelod. Dyma fel y disgrifia dwrw’r ffrwydro yno:

... Mellt byw’n ymwylltio o’i bol,
Dirgras dwrw daeargryn,
A gwraidd y mynydd a gryn.


Ceir cyfeiriadau at ‘ael ddu’r Moelwyn’ yn ‘gwgu.’ A chawn yr englyn hwn ganddo:

Tynnu gwres mae Tanygrisiau – o’r haul
I fron ei llechweddau;
Llu yn hon sy’n llawenhau
Ystryd ‘Gwilym Ystradau.’


Tybed a ŵyr rhywun ohonoch pwy oedd ‘Gwilym Ystradau?’

Dwysáu mae hiraeth y bardd yn niwedd yr awdl, a hynny mewn cwpledi crefftus ddigon:

Dy lwybrau flynyddau’n ôl
Ddynodwn yn ddeniadol,
A mwyn fu eistedd i mi
Ganwaith ar dy glogwyni.

Tyn fy serch at lannerch lwyd
I olwg yr hen aelwyd –
Aelwyd fy nhad anwylaf,
Yn ei chongl - hwnnw ni chaf,
A disgyn mae ‘neigryn i
Ar riniog bedd rhieni!
Wylaf wrth gofio aelwyd
A llawr yr hen fwthyn llwyd.


Ar dystiolaeth y ddwy gerdd a drafodwyd, ynghyd â’i gerdd i frwydr Moel-y-Don, mae lle i gredu y gellir ystyried Ionoron yn fardd da iawn yn ei gyfnod. O ddarllen awdlau a phryddestau tila Eisteddfodau Cenedlaethol diwedd y 19eg ganrif, mae ei waith yn cyrraedd tir dipyn uwch.

----------------
Cliciwch ar y ddolen Ionoron Glan Ddwyryd isod i weld mwy o wybodaeth amdano.


13.5.15

Rhifyn Mai

Yn boeth o'r wasg, mae rhifyn Mai yn cael ei blygu heno, ac ar gael yn syth wedyn!


12.5.15

Trem yn ôl - Y Gŵr Diwyd

Erthygl gan Merêd, o fis Tachwedd 1975, (ail rifyn Llafar Bro). Ail-gyhoeddwyd yr erthygl yn rhifyn Ebrill 2015, fel rhan o'r gyfres Trem yn ôl, o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'.


Y Gŵr Diwyd

Un bore, tua chanol degawd cynta’r ganrif, roedd llanc ifanc o Gonglywal ar ei ffordd i Goleg y Brifysgol ym Mangor.  Yr oedd ei fag yn llwythog o ddillad a llyfrau.  Cafodd help i’w gario oddi wrth y Ring Newydd i orsaf yr L.M.S. gan ŵr a adwaenid yn gyffredinol fel Dafydd ‘Rallt ac, ar ei ffordd, canai hwnnw bwt o gân.  Dyma’r pennill cyntaf;
‘Yr eos a’r glân ‘hedydd,
Ac adar mân y mynydd,
A ei di drosta’i at liw’r haf
Sy’n glaf o glefyd newydd?’
Cododd y llanc ei glustiau ar unwaith, ac yn y fan a’r lle dysgodd yr alaw.  Wedi cyrraedd yr orsaf cafodd ganiatâd gan y giard i fynd â Dafydd i’r fan ac yno, yng nghanol y trugareddau i gyd, aeth ati i sgrifennu’r penillion yn gyflawn, hefo Dafydd yn canu ei hochor hi.  Ar y daith i lawr i’r Gyffordd bu Tom y Giard ac yntau’n hoelio’r gân ar eu cof a’r noson honno, mewn cyngerdd ym Mangor, canodd y llanc y gân a glywsai’r bore hwnnw yn ei fro fynyddig.

Un o deulu dawnus Morrisiaid Conglywal oedd o – John Morris, a daeth wedi hynny yn Brifathro’r Ysgol Ganol yn y Blaenau ac yna yn Arolygwr Ysgolion.

Ond beth yn hollol oedd arwyddocâd ei hoffter o alawon gwerin?  Hyn – roedd o’n aelod o Gymdeithas y Canorion yng Ngholeg Bangor ac yn drwm o dan ddylanwad Dr J. Lloyd Williams, un o feibion disgleiriaf cylch Llanrwst, y gŵr, uwchlaw pawb arall, a fu’n fwyaf cyfrifol am osod Cymdeithas Alawon Cymru ar seiliau cadarn.

Ar y pryd, roedd Dr Lloyd Williams yn ddarlithydd mewn Llysieueg yn y Coleg ar y Bryn ac yn gweithredu hefyd fel Cyfarwyddwr Cerdd y lle.  Penderfynodd drefnu alaw werin a nododd pan oedd yn ysgolfeistr yn Y Garn – 'Tra bo dau'.  Apeliodd honno at y myfyrwyr ar unwaith a daeth yn ffefryn mawr yn eu plith.  Cenid hon, yn eiriau ac alaw, tu mewn a thu allan i furiau’r coleg a’r un ymateb a gaed i drefniadau o alawon gwerin eraill.

Arweiniodd hyn y Dr. Lloyd Williams i ffurfio cymdeithas yn arbennig ar gyfer canu alawon gwerin, gan ei galw Y Canorion. A chyn bo hir iawn roedd aelodau’r gymdeithas honno yn casglu alawon gwerin yn eu hardaloedd eu hunain ac yna’n eu canu i’w cyd-aelodau.

Yr aelod a gasglodd fwyaf, o fewn amser cymharol fyr, oedd John Morris, ac yng nghylchoedd Ffestiniog, Trawsfynydd, Talsarnau a Phenrhyndeudraeth y bu’n hela.

Yn y rhifyn cyntaf o Gylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, a gyhoeddwyd ym Mehefin 1909, ymddangosodd y frawddeg hon yn Rhagymadrodd y golygydd Dr. Lloyd Williams:
‘The students of the Canorion Society have collected over a hundred melodies – one of the members, Mr John Morris, having nearly forty to his credit’.

Dr. Meredydd Evans. Tachwedd 1975.
----------------------------------



Ôl-nodyn, Mai 2015:
Roedd Merêd yn 'ŵr diwyd' ei hun fel y gwyddom, ac wedi recordio 'Adar Mân y Mynydd' ar gyfer record hir cyntaf cwmni Sain 'Canu'r Werin' ym 1972, ac mae hi ar gael bellach ar gasgliad 'Merêd. Caneuon Gwerin'. Sain 2005.

Yn sicr yn un o alawon hyfrytaf  ein cenedl. Dychmygwch y gallai fod wedi'i cholli am byth oni bai am y cyfarfyddiad lwcus uchod.

Mae Sian James, Plethyn, Gwennan Gibbard, a llawer mwy wedi rhyddhau'r gân hefyd. Os nad oes gennych gopi adref, gallwch wrando am ddim ar wefan Soundcloud  yn fan hyn ar recordiad a wnaed gan Glain Rhys fel teyrnged i Merêd.
PW

-------------

Erthygl Llên Gwerin


10.5.15

Bwrw Golwg- W.O.Thomas, Califfornia

Bwrw Golwg: Cyfres achlysurol yn edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Darn arall gan W. Arvon Roberts; un a ymddangosodd gyntaf yn rhifyn Tachwedd 2014.

William O. Thomas
Ganwyd ef ym mhlwyf Maentwrog yn 1845. Symudodd i Lechwedd, Blaenau Ffestiniog gyda’i rieni, Owen a Margaret Thomas, pan oedd yn dair blwydd oed.  O naw oed nes oedd yn ddeunaw bu’n gweithio yn y chwarel. Yn ystod y cyfnod hwnnw anfonwyd tri chwarelwr i weithio mewn chwarel yn yr Iwerddon, ar lan Bae Bantry, a William O oedd un ohonynt. Methu setlo i lawr fu ei hanes yno; nid oedd yn hoffi’r lle na’r bobl, ar wahân bod hiraeth mawr arno i ddychwelyd yn ei ôl i’w gartref yn Ffestiniog.

Dychwelodd ymhen rhyw dri mis, ond roedd yn anfodlon ei fyd yn Ffestiniog hefyd, a daeth awydd arno i fynd i America. Nid oedd ei rieni yn fodlon ei fod yn mynd mor bell a gohiriodd fynd am o leiaf flwyddyn arall.

Yn Ebrill, 1865, caniataodd ei fam iddo gael mynd cyn belled â Lerpwl, i ddanfon dau o’i ffrindiau oedd yn cychwyn ar eu taith i America - hynny ar yr amod ei fod ef yn dychwelyd i Ffestiniog ymhen yr wythnos. Pan gyrhaeddodd Lerpwl, rhoddodd ei feddwl  ar fynd i America, a phenderfynodd yn y fan a’r lle ymuno â’i ddau ffrind fel ac yr oedd.  Ar ôl talu am ei gludiant i Efrog Newydd, yr oll oedd ganddo yn ei boced i wynebu dirgelion y Gorllewin oedd deg swllt.

Cafodd fordaith dymhestlog ar fwrdd y City of Cork, a bu ar y môr am 17 diwrnod, ond cyrhaeddodd pawb Efrog Newydd yn ddiogel.  Anturiodd William O  gyda’i ffrindiau cyn belled â Hydeville, Vermont, lle cafodd waith gan y bardd Ionoron Glan Dwyryd.  Ar ôl gweithio digon i dalu ei ddyledion, ac i deimlo yn annibynnol, dechreuodd anesmwytho.  Symudodd o Hydeville i Middle Granville, Efrog Newydd, lle bu’n gweithio mewn chwarel hyd y Nadolig.  Yn ddiweddarach symudodd i Maryland am bedwar mis. Roedd yn anfodlon â’r lle hwnnw hefyd ac fe gyfeiriodd ei wyneb tua thaleithiau Georgia ac Alabama yn y De, lle bu am naw mlynedd.  Bu’n llwyddiannus yn y fasnach lechi, yng Ngogledd a De Carolina, yn Florida, a hefyd yn Texas.

Ymhen tair blynedd cafodd ei benodi yn asiant teithio i gwmni'r Tennessee Car Roofing, ac aeth i Galiffornia yn 1874. Erbyn hyn roedd wedi cael cyfle i ymweld â phob un o’r taleithiau oddieithr Maine. Hoffai Galiffornia gymaint fel nad oedd yn teimlo unrhyw awydd i ddychwelyd yn ei ôl i’r dwyrain fel yr oedd wedi bwriadu ynghynt. Ar ôl treulio wythnosau difyr yn San Francisco cafodd waith mewn mwynglawdd arian byw yn Knoxville, ym mhen uchaf sir Napa, Califfornia.  Bu yno am bedwar mis cyn dychwelyd i San Francisco, a chan nad oedd neb wedi darganfod chwareli llechi ar lannau’r Tawelfor, penderfynodd fynd ati o ddifrif i chwilio am y llechfaen yn Califfornia. Gyda’i wrthban ar ei gefn, aeth i gyfeiriad y mynyddoedd a cherdded glannau’r afonydd a’r ffrydiau gan arsyllu’n fanwl arnynt i gyd.  Treuliodd ddau fis yn crwydro mynyddoedd a dyffrynnoedd, a chredu ei fod wedi darganfod llechfaen o’r fath orau ger Placerville, sir El Dolrado. Sicrhaodd y tir drwy'r hwn y rhedai’r llechfaen, torri nifer fawr o lechi, ac yna ffurfio cwmni stoc yn San Francisco i weithio’r chwarel.  Gan fod amryw o adeiladau yno wedi eu toi â llechi, a phawb yn eu hoffi, gwerthodd y stoc llechi am bris uchel dros gryn amser. Nid oedd y cwmni oedd yn gweithio’r chwarel wrth ei fodd a gwerthodd ei gyfranddaliadau yn yr anturiaeth chwarelyddol.

Teulu W.O
Yna cychwynnodd ar ei daith oddi amgylch y byd.  Ceir hanes y daith honno yn ei gyfrol Dwywaith o Amgylch y Byd, sef hanes teithiau yn Ewrop, Asia, Affrica, America ac Awstralasia, yn ystod pum mlynedd o amser (Utica, 1882).  Bu hefyd yn ohebydd i’r papur newydd Y Drych.

Mae’r wybodaeth sy’n fy meddiant, sef Bywgraffiadur Cymry America (sydd heb ei gyhoeddi), yn dweud fod rhieni William O. Thomas wedi ymfudo o Ffestiniog yn 1875, a’u bod wedi byw yn Arvonia, Virginia, am gyfnod.  Yno, yn Norfolk, Virginia, y claddwyd ei dad, Owen Thomas, a chladdwyd Margaret, ei fam yn Efrog Newydd.  Bu farw brawd William O, David, 17 Mehefin, 1915, yn 56 oed, yn Norfolk, Virginia.  Bu’n dilyn ei alwedigaeth fel töwr llechi yn Petersburgh, Virginia, ac yn Norfolk ar ol hynny.  Ar 21 Hydref, 1885, priododd â Jennie, merch i John a M.J. Roberts, Arvonia, Virginia.  Ganwyd iddynt bump o blant.  Claddwyd David O wrth ochr ei dad yn Norfolk, Virginia.




Daw’r llun o gasgliad personol yr awdur.

8.5.15

Peldroed yn y Blaenau

Ddegawd yn ôl bu cyfres ar hanes peldroed Stiniog yn Llafar Bro, o gofnodion y diweddar Ernest Jones. Bydd yr erthyglau yn ymddangos ar y wefan yma dros yr wythnosau nesa', y cyntaf ohonynt isod (o rifyn Mehefin 2004) efo rhagair gwreiddiol Vivian Parry Williams. Diolch i Gareth T Jones am ganiatâd i'w cyhoeddi eto. 

Ychydig o hanes y bêl-droed yn y Blaenau.

Y mis hwn, dyma ddechrau cyfres newydd a fydd o ddiddordeb i'r sawl sydd wedi bod, ac yn dal i ddilyn ffawd timau pêl-droed yr ardal.  Ffrwyth llafur ymchwil y diweddar wych hanesydd lleol, Ernest Jones yw'r cynnwys, ac wedi'i grynhoi gennyf ar gyfer Llafar Bro yn fisol. Gan nad oedd dim bron wedi'i ysgrifennu am hanes clybiau pêl-droed Stiniog, roedd Ernest, a oedd yn gefnogwr brwd o'r Town team wedi bwriadu mynd ati i gyhoeddi cyfrol i'r perwyl hwnnw.  Ond, yn anffodus, bu i afiechyd ei lethu cyn cwblhau'r dasg. Felly, o  barch i ymdrechion gwych Ernest yn casglu'r holl wybodaeth am brif dîm y dref, yn bennaf, gobeithio y caiff yr erthyglau eu derbyn yn gynnes gennych.  Rhaid diolch i Ronnie Jones, Heol Bowydd am drosglwyddo gwaith Ernest i'm gofal dros dro. (Crynodeb o'r hyn sydd i ddod dros y misoedd nesaf yw'r isod)

Yn ôl Ernest Jones, yn 1890 y sefydlwyd tîm pêl-droed y Blaenau, neu Blaenau FC, a chwaraewyd y gemau cynnar ar gae yn Rhiwbryfdir ar dir sy' wedi'i gladdu dan domeni llechi ers achau.  Ers y dyddiau hynny symudodd y clwb ei gartre' sawl gwaith - i'r Manod, Dorfil, Glanypwll, Tanygrisiau ac erbyn hyn i Gae Clyd.  Enw urddasol oedd i'w maes cyntaf, Holland Park, - wedi'i enwi ar ôl chwarel o'r un enw, ond cae digon di-urddas oedd hwn mewn ffaith, ac yn wlyb iawn dan draed. Lleolwyd yr ail faes, yn 1898, yn y Manod, a elwid yn Manod Recreation Field, ar safle isaf y gwaith Setts, rwy'n credu.  Er i hwnnw fod yn gae eitha' sych i'w gymharu â Pharc Holand gostyngodd arian y gwylwyr yn syfrdannol, oherwydd i nifer fawr weld y gemau am ddim, trwy ddringo'r llethrau o amgylch y maes.  Cwynai'r awdurdod lleol hefyd fod rhai yn gwylio'r gemau o fynwent Bethesda gerllaw.

Wedi naw mlynedd symudodd y clwb pêl-droed i ganol y dref, i Barc Newborough, a dyna pryd y daeth Blaenau F.C. yn dîm o safon ymysg clybiau Gogledd Cymru. Er hynny, roedd sawl anhawster ynglŷn â'r safle hwn;  roedd yr ystafelloedd newid 700 llath o bellter o'r maes, ac er i'r cae fod yn dwt ac yn gryno, ac wedi'i gau i mewn yn daclus, roedd yn rhy fach i'r tîm gynnal gemau pwysig arno, ac i ddal y tyrfaoedd mawrion o wylwyr.

Bu bron i'r clwb beidio â bod yn 1922, ond daeth adnewyddiad, a bu'r pwyllgor yn ffodus o gael gafael ar gae mawr yng Nglanypwll yn 1929, Haygarth Park, ar rent.  Yn nes ymlaen gosodwyd ystafelloedd newid yno, mewn hen gytiau Nissen.  Symudwyd o Barc Haygarth ym 1952, oherwydd bod angen y safle i godi ffatri barod, ffatri Metcalfe bresennol.  Y maes nesaf oedd ger yr hen ysgol yn Nhanygrisiau, a'r ysgol honno a ddefnyddid fel ystafelloedd newid.

Yn 1956 daeth maes ardderchog ar gael, yng Nghae Clyd, Manod, a symudodd y clwb peldroed o un pen i'r dref i'r pen arall.  Cyn codi ystafelloedd newid pwrpasol, defnyddiwyd adeilad yn perthyn i dŷ  cyfagos fel lle i newid ac ymolchi wedi'r gemau. Fel cysgodfan i'r cefnogwyr prynwyd rhan o hen stesion Rheilffordd Ffestiniog a safai yn Sgwâr Diffwys*, sy'n dal i wrthsefyll glaw Stiniog hyd heddiw. [Mae o wedi mynd yn ôl i'w wreiddiau ar y rheilffyrdd eto erbyn hyn, ar y lein Ucheldir rhwng Port a Chaernarfon -Gol.]

Yn ystod yr holl fudo o faes i faes, bu i dîm y Blaenau ennill pencampwriaeth Gogledd Cymru ddwywaith, yn 1913 a 1962.  Enillwyd pencampwriaeth yr ail adran hefyd, yn 1928.

Wedi'r mudo i Gae Clyd, bu i glwb y dre' wneud yn dda iawn yn rheolaidd mewn cystadlaethau rhanbarthol.  Er na fu llawer o lewyrch ar eu hymdrechion yng Nghwpan Cenedlaethol Cymru dros y blynyddoedd, cafwyd sawl llwyddiant mewn cystadlaethau eraill, megis Cwpan Cookson, Cwpan Her y Gogledd (y Challenge Cup) a Chwpan Alves.

Pinacl llwyddiant y clwb oedd yn 1958-59, trwy ennill y Gwpan Her a'r Cookson, a dod yn uchel yn y gynghrair.
 
Ymysg y cewri o'r Blaenau a fu'n chwarae i glwbiau yng Nghyngrair Lloegr gwelir y canlynol: Robert Mills Roberts (Preston North End a Chymru); Caradog Davies (Bolton Wanderers, a gapiwyd fel amateur dros Gymru);  W.J.Hughes (Dinas Caer); Bob Davies (Notts. Forest a Chymru);  Glyn B.Jones (Man.Utd. a Chaerdydd - chwarae dros Gymru yn yr Alban yn 1928);  Gwilym (Peniel) Roberts (Bolton);  Gwynfor Hughes (Northampton);  David Jones (Stoke City); William Parry (Gillingham) a Gwyn Morgans (Wrecsam).       

(I'w barhau)

*Cafwyd cywiriad yn yr ail bennod: "O stesion y lein fach draws y ffordd i hen orsaf BR- ac nid o Ddiffwys y daeth y gysgodfan i Gae Clyd. Gyda diolch i Mel ap Ior ac eraill am dynnu sylw". -VPW

Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar y ddolen 'Hanes y bêldroed yn y Blaenau' isod. (Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn).


6.5.15

Blaenau mewn Blodau

Mae popeth yn barod ar gyfer y gystadleuaeth garddio flynyddol, ‘Blaenau mewn Blodau'.

(llun PW)

Eleni fydd yr unfed flwyddyn ar ddeg i’r gystadleuaeth gael ei chynnal.

Bydd modd cystadlu yn yr adrannau canlynol;

     Gardd fechan;
     Gardd fawr;
     Potiau;
     Gardd lysiau;
     Gardd bywyd gwyllt;
     Adran i Fasnachwyr.  

Bydd ffurflenni cais ar gael o Siop Lyfrau’r Hen Bost o’r 1af o Fehefin – gyda’r dyddiad cau ar Orffennaf 4ydd.

Beirniadir ar yr 8fed o Orffennaf  - ac eithrio y Gerddi gwyllt a feirniadir ychydig ddyddiau ynghynt.  Hyderwn y bydd llu ohonoch yn cystadlu.

4.5.15

Atgofion Ffatri

Erthygl gan Gwyn Thomas, a ymddangosodd yn rhifyn Ebrill 2015:

Rai blynyddoedd yn ôl mi gefais ychydig dudalennau o nodiadau gan Bleddyn Jones y Ffatri, sef Melin y Moelwyn, neu Ffatri Tanygrisiau ar lafar. Roedd o wedi rhoi’r teitl barddonol hwn uwchben ei sylwadau: ‘Tipyn o Hanas gan Sgwennwr Anaddas’.

Isod mi geisiaf ddilyn sylwadau Bleddyn.

1.    RHAI TERMAU
I ddechrau y mae’n rhoi ychydig o dermau cyffredin a ddefnyddid mewn melin wlân:
            Nyddu                    Spinning
            Cyrdeddu (Cordeddu)      Doubling or Twisting
            Dylifo             Making the warp
            Cannu             Bleaching

2.     YCHYDIG O’I HANES
Cefais fy nysgu i ‘gannu’ gyda sylffyr (brwmstan) gan fy nhad, a chyda peroxide gan Laport (o Luton).
Fe ddaeth dau ddyn yma o Amgueddfa Bradford i ofyn iddo a oedd yn gwybod am waith ‘pannwr’. ‘Chi ydi’r unig un a all ein helpu ni,’ meddan nhw.

Y diwrnod cyntaf y dechreuais i weithio ym melin Pant yr Ynn roeddwn yn dod adref efo Charles Williams am bump y prynhawn pan stopiodd yna ddyn i siarad efo ni. Gofynnodd i Charles pwy oeddwn i, ac ar ôl esbonio mai mab y Ffatri oeddwn i, dyma’r dyn yn dweud fod ‘cyw o frîd yn well na phrentis’.

Ar ôl i’r dyn fynd mi ofynnais innau i Charles pwy oedd o, a’r ateb a gefais i oedd:

            Wil Lloyd y Gelli
            A ddaliodd dunelli
            O slwod a mâg –
            A’i gawell yn wag.

Fe ddaeth Charles Williams o Lodge Cyffdy, Llanrwst, i’r Blaenau i weithio yn wyth oed. Fe gafodd ei ddysgu gan John Jones, Sir Fôn, a oedd yn dramp, ond yn ‘weuwr’ ardderchog. Charles a ddysgodd fi i ‘nyddu’ efo Spinning Mule efo ‘spindles’ 300 x 2 fodfedd a hanner ar y ‘cythraul ffatri’ fel y’i gelwid, sef [peiriant] Willey ar beiriannau ‘gardio’. Fy nhad ddysgodd fi efo ‘cribwr’ (jig) neu ‘nap raiser’ neu ‘godi (cotwm)’ a ‘chyrdeddu’, a ‘phressio’.

Yn 1927 y digwyddodd hyn. Doedd John Jones ddim eisio cerdded hefo ni trwy’r stryd am adref yn lle codi cywilydd arnom ni.

Mi fuodd John Jones yn ffeind iawn wrth Charles. Pan fyddai o’n mynd efo trip yr Ysgol Sul i Landudno byddai John Jones yn gwatsiad bod ganddo fo bres yn ei boced, gan roi tipyn o sylltau iddo fo.

Gan gofio hyn, ymhen blynyddoedd wedyn mi fues i a Charles rownd Sir Fôn yn chwilio am ei fedd o. Roedd Charles eisio rhoi carreg fedd yn y fan, ond ddaru ni ddim ffeindio’r bedd.

Fel hyn yr oedd y ‘pressio’ yn gweithio. O dan y ‘press’ 100 tunnell yr oedd tân, ac o dan y tân yr oedd yna ddŵr – yr hen  ddywediad oedd fod ‘y tân yn licio gweld ei lun’ yn y dŵr.  Dyma esboniad o’r broses yn yr ‘odyn’:

(a)    Roedd yna fariau dur ar draws y top yn dal y gwlân, a oedd wedi ei lifo, i’w sychu.
(b)    Yna roedd yna lechen, tua dwy droedfedd sgwâr, sef ‘llechen yr odyn’. Roedd hon yn rhyw 3 modfedd o drwch ac yn llawn o dyllau bach.

Hanes y lein styllennu. Roedd y llin yn cael ei nyddu yn Perth, yn Scotland gan ffýrm o’r enw ‘John Knox’. Roedd hi’n cael ei ‘chyrdeddu’ yn ffatri Melin y Moelwyn ar ‘twistar’, gan wneud y lein yn 2, 3, 4 neu 5 ‘cainc’ (ply). Fe werthid y lein wrth yr owns, ac nid wrth yr hyd – am tua hanner coron yr owns. Byddai Richard Evans, Ty’n Ddôl yn gweu rhwydi, rhai efo tyllau bach a rhai efo tyllau mawr, efo’r lein, a fo oedd y gweuwr rhwydi gorau a welais i erioed

3.    ENWAU GWEHYDDION YR YDW I YN EU COFIO A FU’N GWEITHIO YM MELIN Y MOELWYN O 1871 YMLAEN
Jacob Jones; Shadrach Jones; Richard Lewis, Rhyd y Sarn; John Robert Jones; Charles Williams; John Jones (Tramp), Sir Fôn; Richard Edwards, Hafod Ruffudd; Dafydd a Wil John, dau frawd o Bant yr Ynn; Iorwerth Evans, Arial (?) House; Idris Pen-bryn, Manod; Bleddyn a Maldwyn (dau frawd), Ffatri Tanygrisiau; Owen John Jones, fy mrawd-yng-nghyfraith, Dyffryn; John Isgoed Williams, Trawsfynydd; Gladys Williams (Price), Jones St a Dolau Las; Glyn Roberts, Tanygrisiau; Jonathan Thomas, mab Ffatri Pentre Llawen, Cerrig-y-drudion; Jacob Jones, Barlwyd St, Tanygrisiau. 

2.5.15

O Lech i Lwyn -Mynydda

Cyfres am yr awyr agored a bywyd gwyllt oedd 'O Lech i Lwyn' ar ddiwedd y nawdegau. Dyma erthygl o rifyn Mai 1998 gan Myfyr Tomos, Llawrplwy oedd bryd hynny yn gadeirydd Clwb Mynydda Cymru – cymdeithas a sefydlwyd ym 1979 i hyrwyddo datblygiad mynydda yng Nghymru a threfnu gweithgareddau a theithiau mynydd, trwy gyfrwng y Gymraeg. 


Faint o amser sydd ers i chi fod ar gopa’r Moelwyn, y Rhinog Fawr neu’r Cnicht?  Mis, blwyddyn, neu fwy na hynny efallai?  I lawer, mae’n siwr, maent yn lleoedd hollol ddieithr nad oes gennych awydd mynd ar eu cyfyl.

Ers blynyddoedd bellach rydw i’n crwydro mynyddoedd Eryri ac wedi cyfarfod â miloedd o bobol o bob rhan o’r byd.  Syndod i mi yw cyn lleied o Gymry Cymraeg sy’n troedio’r uchelfannau gwych yma.  Ai rywbeth i ymwelwyr yn unig yw ein mynyddoedd, ac i Saeson yn arbennig?

Yn sicr, fel yna yr oedd rai blynyddoedd yn ôl, ond bellach mae nifer o glybiau mynydda a chymdeithasau cerdded Cymraeg wedi eu sefydlu.

Mae’n gyfle gwych i fwynhau awyr iach, dod i adnabod byd natur, hanes lleol, cael ychydig o ymarfer corff hyd yn oed.  Ond i mi, cael mwynhau rhai o’r golygfeydd gorau yn y byd – ie, yn y byd!  Dyna yw’r prif fwynhad.

Beth sydd well na bod ar gopa’r Rhinog Fawr, a’r haul yn machlud ar noson o haf, a Bae Porthmadog, Pen Llŷn a gweddill mynyddoedd Eryri yn gylch o’ch cwmpas.

Gan fod y mynyddoedd ar garreg ein drws ac mor gyfleus, mae’n drueni fod cyn lleied ohonom ni’r Cymry yn mynydda.  Efallai y gall ysgolion Gwynedd gynorthwyo trwy fanteisio mwy ar yr adnoddau naturiol gwych sydd yn y sir.  Mae addysg awyr agored yn gyfle gwych i gyflwynoi’r disgyblion y natur, hanes a’r tirwedd arbennig yng Ngwynedd, yr ydym mor barod i’w gymeryd yn ganiataol.

O.N.  Peidiwch dod i gyd efo’ch gilydd i ben Rhinog Fawr – ‘does dim digon o le!
Gwyliwch y golofn ddigwyddiadau am deithiau lleol y clwb.  Mae’r tâl aelodaeth [£15 y flwyddyn yn 2015] yn sicrhau gostyngiadau mewn sawl siop awyr agored. 


Gwefan Clwb Mynydda Cymru